САЙН “ИЗМ”-ДЭЭД БАЙ…

Сүүлийн үед манайхны “измддэг өвчин” гаарав. МАХН л нэр ус, үзэл баримтлалаа солино молино гээд бүгдийнх нь хууч өвчнийг хөдөлгөж орхилоо. Хамгийн түрүүнд АН “юмаа” булаалгачихсан бололтой, “изм”-ээ хамгаалаад жигтэйхэн. Одоо ч аль нэг “изм”, “баруун зүүн” ярихгүй бол бараг л улс төрч болон сэтгүүлчдийн тооноос гарчих гээд байгаа бололтой. Бүгдээрээ “измдээд” ирэхээр Монголд яав ч сайн юм болдоггүй жамтай. Хараад байхад “измдээд” байгаа нөхдүүдийн хэн ч ганц бүтэн “изм” уншаагүй, огт мэдэхгүй гэж би баталгаатай хэлнэ. Нэг хэсэг баахан шоолов, одоо бүр арга барагдаад ядахдаа “баруун зүүн”, “хойш урагш”,“дээш доошоогоо” ялгачихдаг болоосой гэж л үүнийг бичиж байна даа…
Хорвоо бүгдээрээ “изм”…
Эртний грекээс гаралтай, латин хэлний isma хэмээх дагавар нь ямар ч зүйлийн мөн чанарыг ерөнхийлөн нэрлэх утгатай байдаг аж. Энэ нь дэлхийн бүх хэлнээ тархаж хамгийн түгээмэл зүйл болжээ. Энийг ч манайхан “хэтэрхий сайн” мэднэ дээ. Ер нь бол юунд л бол юунд “изм” нэмчихэд болно гэсэн хэрэг. Нэрэн дээрээ “изм” нэмэхчихэд үгүй ядахдаа “чамин” ш дээ…
Ингэхлээр хорвоо ертөнц бараг бүгдээрээ “изм” болчихож байгаа юм. Иймээс байгалийн болон техникийн шинжлэх ухааны бүх “изм”-үүдийг “хасчихъя”. Ингээд нийгэм л үлдэж байгаа юм. Энд ч гэсэн үй түмэн “изм” буй. Бурханы ном – Буддизм, Тэнгэр шүтлэг – Тэнгэризм, Бөө мөргөл-Шаманизм, Сталин –Сталинизм, Энхбаяр-Энхбаяризм гэхчлэн…
Энэ үй олон юмнаас тодорхойлолт өгч байгаад хасаад үзье. Бараг л хувь хүн биш, тэр чигээрээ “измийн цуглуулга” болчихсон нөхдүүд олон байгаа болохоор л ингэж байна.
Нийгмээ өөрчлөх гэсэн цогц шинжтэй, суртал номлол маягтай, хүмүүсийн итгэл үнэмшил, үйлдлийн сэдэл болохуйц үзэл санааны урсгал, сэтгэлгээний чиглэл, үйлдлийн арга барил, шинж чанарыг “изм” гэж тогтоё.
Энэ нь дээд сургуулийн 1 дүгээр курсийн оюутны түвшний асуудал боловч надад ингэхээс өөр алга. Ингэхлээр хар мянган “изм” арай багцлагдаж, эрэмбэтэй болж байгаа гэдэгт найдаж байна. Өөрөөр хэлбэл шашны, түүхийн, гүн ухааны, сэтгэл зүйн болон социал бүх “изм”-ыг “хаслаа” шүү. Одоо улс төрийн “изм” үлдэж байна. Одоо манай “измчүүд” хамгийн “сайн мэдэх юм” гараад ирлээ гэж бодож байгаа нь лавтай. Битгий горьд…
Нийгмийн эсэргүүцэл
Орчин үеийн социологи, политологид “social protest” гэж нэг ойлголт байх. Харин хуучны социологид бол байхгүй шүү. Энийг нийгмийн эсэргүүцэл гэж орчуулахаас өөр арга алга. Яасан сайн юм, нэг янзтай сайхан “эсэргүүцчихье” гэж бодож болохгүй шүү.
Энэ нь дараах агуулгатай. Төрт нийгэм үүссэн цагаас эхлэн угаасаа “болдоггүй”, цаг ямагт төгс бус байдаг. Үүнийг засч сайжруулах гэж төр улс үүссэн цагаас л сэтгэгчид бодож эрэгцүүлж эхэлжээ. Энэхүү засч сайжруулах гэсэн сэтгэлгээ, үзэл санааны системийг л нийгмийн эсэргүүцэл гэж хэлээд байгаа юм. Нэг ёсны мөрөөдөл юм даа….
Эдгээрийг Платонизм, Аристотелизм гэхчлэн хүнээр нь, эсвэл мөрөөдлийн агуулгаар нь эрт дээр үеэс нэрлэж иржээ, магадгүй тэднээс ч урьд үүссэн байж болох. Ингээд л нийгмийн эсэргүүцлийн хэлбэрүүдийг “изм” гэж нэрлэдэг болж. Энэний тоог мэдэх хүн энэ ертөнцөд байхгүй байх. Харин манай Монголд л жигтэйхэн сайн “мэдээд” байх шиг…
Хүн төрөлтхний бүхий л түүхийн туршид гарсан нийгмийн эсэргүүцлийн үзэл санааг ангилаад, багцлаад, багыг нь томд нь” багтаагаад” үзэхэд ердөө л дөрөвхөн ширхэг байдаг юм. За, одоо нөхдүүд минь, энэ дөрвөн юмнаас хальж “хадуурч” огт болохгүй шүү дээ. Эрхбиш дөрөвхөн юм чинь “цээжилчихнэ” гэдэгт найдаж байна…
Нийгмийн эсэргүүцлийн үзэл санааны голлох чиглэлүүд нь анархизм, консерватизм, либерализм, социализм дөрөв бөгөөд бусад нь тэдгээрт “багтаж”, тэдгээрийг “дагалдах” болон “үүсмэл” шинжтэй, мөн тэдний янз бүрийн хослол, тодотгол байдаг.
Энд үсгийн дэс дарааллаар бичлээ. Нэг “онолч” нь гарч ирээд “манай изм”-ыг хамгийн сүүлд нь оруулчихаж гээд “загнаад унана” гэж болгоомжилсон юм. Үнэнээ хэлэхэд Та нараас чинь “айх” юм байна ш дээ…
Энд “үндэсний ардчилсан” буюу национализм “байхгүй”. МАХН лав “боож үхнэ”. Бас хамгийн орчин үеийн либертаризм “байхгүй”. АН “сүйд” болно. Ингээд “изм”-ээ надаас “нэхээд” унав даа. Энэ дөрвийнхөө урд нь үндэсний энэ тэрийгээ “нэмээд” үз л дээ. Найм болж болж байгаа биз, харин наймаас илүүдэх юм уу, дутаад байвал сэлгэмэл хийдэг юм ш дээ. Сэлгэмэл хийхдээ 8 дугаар ангийн тооны ном ашиглахаа мартав аа. Сайн “бодож” чадвал лав л зуу шахам “изм бүтээх арга” зааж өглөө шүү. Харин национализм, социализм хоёрыг “нэмж” балрав даа…
Изм хаанаас гардаг вэ ?
Саяхны нэг марзан жишээ авъя. Хуучин эмч, дараа нь ёс зүйн “онолч”, одоо МАХН-ын нэгэн “онолч” болоод байгаа хатагтай Н.Удвал саяхан “Ардчилсан социализмын “автор” нь Энхбаяр дарга” гэсэн ярилцлага өгсөн гэнэ. Түүний бодлоор “изм”-ийг монголд “зохиодог” бололтой юм. Тэрэнд чинь танай Н.Энхбаяр дарга ганц ч цэг тавиагүй гэдгийг би хэний ч өмнө баталж чадна. Энэ нь анхны тохиолдол учраас “удвализм” гэсэн ч болно байх…
Бусад нь ч нэг их ялгаагүй дээ, “изм”-ээ номноос гаргачихдаг юм. Гэхдээ уншсан номноосоо биш, “дуулсан” номноосоо гаргадаг нь “цэвэр” монгол үзэгдэл байх. Уг нь бол “изм” нийгмээс, нийгмийг өөрчлөх, засаж сайжруулах гэсэн мөнхийн хүслээс гардаг, хувьсал өөрчлөлтийн зуун зууны түүхтэй.
Манай “аваргууд” социализмаа урагш нь “хөөвөл” их л сайндаа Сталинизм-Ленинизм-Марксизм “хүргэнэ”. Ингээд социализмыг К.Маркс “зохиосон” хүртэл яваад л “цэнэг” нь дуусна. Ингээд бас “зүгээр” байж чадахгүй ээ. Марксыг “хараана” гэж жигтэйхэн. Сэтгэдэг ямар ч хүн, дайснууд нь хүртэл одоо болтол түүнийг харааж зүрхлэдэггүй юм ш дээ…
Марксаас бүр өмнө утопи (үл гүйцэлдэх) социализм гэх түүхийн томоохон зурвас үеийг хамарсан үзэл санааны том урсгал байсан ш дээ. Ингээд урагшаа яваад байвал нөгөө античный буюу эртний гүн ухаан руу орчихдог юм. Энийг бол ч Б.Даш-Ёндон багшаас өөр мэдэх хүн л лав байхгүй…
Бусад “изм”-үүд ч ялгаагүй. “Чөлөөт” гэсэн үгнээс гаралтай либерализм гэхэд л европ дахь феодализмыг эсэргүүцсэн үзэл санаанаас үүссэн. “Хадгалах хамгаалах” гэсэн утгаас үүссэн консерватизм нь хэт либералчлахын эсрэг уламжлалаа хадгалан хөгжих агуулгатай болсон. “Засаггүй” гэсэн үгнээс гаралтай анархизм нь аливаа төрийг эсэргүүцэх агуулга бүхий цогц сургааль болно.
Дашрамд хэлэхэд би багадаа ангийнхаа ширээг эвдчихсэн юм. Тэгсэн чинь пеонерийн удирдагч маань “муу анархист” гэж олны өмнө загнаж байж билээ. Ингэхлээр манайдаа л их эртний “эд” шүү дээ…
Тэгэхлээр “изм” ярихын тулд тэрнийгээ хаанаас гарч, ямар ямар хувьсал дамжсаныг мэдэх ёстой. Наад зах нь гүн ухаан, улс төрийн сэтгэлгээний түүх заавал мэдэх шаардлагатай. Энийг мэдэх нь байтугай шагайж харсан ганц ч хүн манай “измчдийн” дунд байхгүй.
Бүх “изм”-үүд янз бүрийн цаг хугацаанд ямагт зэрэгцэн оршиж, зөрчилдөж, тэмцэлдэж, дайсагнаж, дийлж дийлэгдэж байсан. Энэ нь бие биетэйгээ байнгын харилцан нөлөөлөлд байсан гэсэн хэрэг. Үүнээсээ шалтгаалж нео, пост, неогийн нео гэх өөрийн хувьслаас гадна өөр хоорондоо нөлөөлөн өөрчлөгдөж хар мянган хувилбарууд үүссэн боловч уг үндэс нь дээр дурдсан дөрвийн хүрээнээс хальж гардаггүй юм.
Аль нь “мундаг” вэ ?
Одоо ч бараг “барьж иднэ” биз. Нийгэм гэж нэг юм байдаг. Тэр нь бүтэцтэй байдаг. Тэр нь давхраажил гэж нэг юмтай байдаг бөгөөд энэ нь байнга хөдөлж байдаг. Ухаандаа хамгийн доод хэсэгт нь гуйлга гуйдаг, хог ухдаг, гутал тосолдог, арай дээшээ ачаа зөөгч, үйлчлэгч, ганзгын наймаачин, худалдагч, эмч, багш гэхчлэн явсаар байгаад оройд нь УИХ-ын гишүүд-бизнесүүд байдаг. Энэ нь пирамид хэлбэртэй байдаг бөгөөд нийгмийн энэхүү шаталсан бүтцийг нийгмийн давхраажил гэдэг юм. Гурван янз байдаг юм, энийг ярихаар “хоосон онол” болдог, ярихгүй болохоор өөрснөө “мэдчихдэг” юм чинь “үлдээе” дээ…
Хэрэв хэдхэн хүн нийгмийн баялгийг дагнан эзэмшээд олонхио хэт шулан мөлжөөд байвал социализм нь “мундаг” болно. Харин нийгмийн баялгийг тэгшитгэн тараагаад хувь хүний идэвхи, ялангуяа өмчийг үл ойшоовол либерализм нь “мундаг” болно. Эсвэл нийгмийн өөрчлөлтийг хэт хурдан хийгээд “эвдчих” гээд байвал консерватизм “мундаг”, хэрэв төр нь хэт дарангуйлаад “зовоогоод” байвал анархизм “мундаг” болон гарч ирнэ.
Иймээс аль “мундгийг” нь номноос биш, нийгмийн бүтэц, давхраажлын суурь судалгаанд үндэслэн гаргаж ирдэг. Түүнчлэн нийгмийн харилцаа, менталитет, соёл, эрхэмлэлийн гэх мэтийн бусад олон суурь судалгаа байх ёстой. Ийм судалгаа хийх, Монголын нийгмийг шинжлэн судлах арга зүй, бодит судалгааны материал манай “измчдэд” огт байхгүй…
“Монголын нийгмийн давхраажил: хөгжил, хандлага” хэмээх хамгийн сүүлчийн суурь бүтээлийг миний найз, төрөлхийн гоц авъяаст жинхэнэ доктор, талийгаач Х.Гүндсамбуу 2002 онд хийсэн. Түүнээс хойш “монгол судалгаа” огт хийгээгүй. Ийм судалгаа байхгүй тохиолдолд ямар ч “изм” Та нарт тус болохгүй.
Миний хувьд найзынхаа судалгааны гол чиг баримжааг арай чүү алдчихалгүй явж байгаадаа л баярлаж байна. Уг нь цалинг нь авсан бол жинхэнэ судалгаа хийхсэн гэж хааяа боддог юм шүү…
Ямар ч судалгаа байхгүй, малынхаа тоог мэдэхгүй, хүнийхээ тоог мэдэхгүй, тэр ч бүү хэл албан хаагчдынхаа тоог мэдэхгүй “тооллого” хийж Гиннессийн номонд орж байж “изм”-ээр цэцэрхэх чинь ёстой утгагүй “ажил”…
Хорвоогийн бүх “изм”-ыг авна, тэгээд албатай юм шиг заавал шороотой хутгаж хаяна, адаг сүүлд нь “изм”-ээ буруутгана. Миний ойлгож байгаагаар ямар ч “изм” буруугүй нь мэдээж.
“Изм”-тэй юм шиг…
Бусад улсууд энэ олон “изм”-ийг яаж ашигладаг вэ ? Мэдээж бүх “изм”-үүдэд тогтсон эрхэмлэл, зарчим, хэм хэмжээ, ёс суртахууны журам гээд тун олон юм байдаг. Тэрийгээ л дагана ш дээ. Ингээд л гүйцээ…
“Муу нэртэйгээр” нь Хятадаар жишээ авъя. Тэнд ганц социализм л ярьдаг. Түүнийг үндэслэгч К.Марксыг “мартана” гэж огт байхгүй. Харин ганцхан зүйл нэмнэ. Энэ нь “хятадын онцлогтой” гэсэн үг. Энэ үгэнд л хамаг учир байгаа юм. Энд социализмыг шууд “хуулахгүй” нутагшуулж байна гэдгээ илт нотолж байна. Хятадыг “дунд зэргийн хөгжилтэй орон болгоно” гэхчлэн зорилго нь тун даруухан, гэхдээ л юу болж байгаа нь дэндүү ойлгомжтой. Нэг гоё “изм” бодоод олчихож чадахгүй хятадууд ёстой “тэнэг” ш дээ…
Олон том улсын удирдагчид бүгдээрээ л намтай, тэр нь “изм”-тэй л байдаг байлгүй. Тэд энд тэнд янз бүрийн л үг хэлэх юм. Тэр “муусайнуудын” дэргэд манай шадар сайд Н.Алтанхуяг бол шууд л “Монгол Улс яг үсрэх гэж байгаа араатан шиг…” гэж дүгнэж байгаа юм чинь. Бас л намайг худлаа гүтгэж байна гэх байлгүй дээ…“Үсрэх гэж байгаа араатнаас” чинь хэн ч “айна” биз дээ ?! Ганц ч “изм” мэдэхгүй сайд нь ийм “аймаар” байхад “измтэй” сайд бол ёстой “аймшиг” болно биз…
АНУ болон бусад олонхи улс төрдөө ардчилал буюу демократизмаа голлоно, эдийн засагтаа бол либерализмаа л ярьдаг юм шиг. Гэхдээ л эрдэмтэд нь тэрнийгээ байнга судалж, зөрчлийг нь илрүүлж, жин бангий нь сайтар тааруулж байнга хөгжүүлдэг юм билээ. Харин манайд бол зөвхөн улс төрчид нь “судалдаг” болсон ба “изм” мэдэхгүй хүн байхгүй нь даан ч нэг сайхан даа…
Ямар ч “изм” нэг талаас үзэл номлол, нөгөө талаас практик үйл ажиллагаанаас бүрдэг. Манайд үзэл онолыг нь бол бүгдээрээ “гайхамшигтай” ярьж байна. Харин практик нь бол шууд л эсрэгээр нь “тууна” шүү дээ. Ингээд салгаад хаячихаар чинь “изм” огт байхгүй л гэсэн хэрэг болно.
Ахиад хэлье. Анархизм, консерватизм, либерализм, социализм гэж дөрөвхөн юм байдаг. Тодорхой нийгмийн практикт хоёр нь голлож, үлдсэнүүд нь дагалдах шинжтэй байх нь их түгээмэл. Харин хөгжлийн явцад хэт тэмцэлдэж, өрсөлдөх нь багасч, харин нийтлэг, нийлмэл эрхэмлэл үүсгэх хандлага бодитой бий болсон. Жишээ нь либертаризм.
Гэхдээ дөрвүүлэнг нь “нийлүүлчихээд” хөгжүүлж байгаа манайх шиг улс энэ дэлхийд л лав байхгүй. Бэлэн мөнгө цацаж “халамжилж” байгааг нь бодохоор социализмаас хамаагүй даваад гарчихаж. Арваадхан хүн нийгмийн баялгийн 98 хувийг “идэж” байгааг нь бодохоор либерализмаас холоо өнгөрөөд явчихаж. Феодализмаа сэргээж байгааг нь бодохоор консерватизм бол “юу ч биш” болж таарч байна. Хөл толгойгоо олохоо больж, “төргүй”, бие даасан олон “шинэ” нийтлэгт хуваагдаж байгааг нь бодохоор анархизм илт цэцэглэж байна. Чухам энд л монголын нийгмийн онцлог байдаг юм л даа.
Ямар ч “изм”-ийг тухайн нийгэмтэйгээ холбох, тохируулах ёстой. Иймээс “изм мизм”, “баруун зүүн” ярихаасаа өмнө координатын цэгийг олох ёстой, өөрөөр хэлбэл ямар нийгэмд, чухам хаана байгаагаа мэдэж аваад дараа нь зүг чигээ ярьдаг. Монголын онолын социологийг бүрэн устгасан манай улс төрчид одоо өөрсдөө “онолч” болчихоод жигтэйхэн.
МАХН-ын “онол-практикийн” хурал дээр сайд Ё.Отгонбаяр “Нийгмийн хүрээний суурь асуудлууд”, сайд Ч. Хүрэлбаатар “Эдийн засгийн салбарын асуудлууд”, Ц.Мөнх-Оргил “Улс төрийн орчны асуудлууд”, мөн аварга Б.Бат-Эрдэнэ “Нийгмийн сөрөг үзэгдлийг гэтлэн давах асуудлууд” сэдвээр “онолын илтгэл” тавихаар чинь ямар ч “изм”-ийг “сөнөөгөөд” хаяна биз дээ. Илтгэлийн нэр нь хүртэл “хүрээ”, “салбар”, “орчин” гээд гурав салаад явчихаж. Ийм арчаагүй байж “изм” гаргах гээд “үзчих” улсууд юм аа. Энэ дөрвөөс өөр хүнд “харуулчихмаар” олигтой “эрдэмтэн” байхгүй л болж дээ, зайлуул…
Манай “аваргууд” баахан “орчин үеийн изм” хальт хульт “сонсдог” шиг байгаам. XXI зуунд модоор унадаг дугуй хийчихээд “шинэ изм” гэж чалчаад явахаар болчихдог эд биш л дээ…
Миний ойлгож байгаагаар манайд авилгализм, амлаизм, идээизм, измизм, луйваризм, онолизм, оромдоизм, тендеризм, төсөлизм, хамтрааизм, худализм, хуйвалдаанизм, хулгайизм, хулхидизм, шунализм зэрэг үй олон “изм” бие даасан “шинжлэх ухаан” болтлоо хөгжжээ. Энэ олон балай юмнуудыг бүгдийг нь нийлүүлэхээр “энхбаяризм” л болдог юм ш дээ…
Ингээд сайн “измдээд” бай…
Судлаач Д.Ганхуяг
2010 оны 10 дугаар сарын 12.