АБДОЛА МОРАДИ: ДЭЛХИЙН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХЯМРАЛ БА АМЕРИКИЙН НОЁРХЛЫН УНАЛТ

Сүүлийн үед дэлхийн эдийн засгийн хямралын “юм” хайх болгонд заавал америк хамт гарч ирэх болов. Өмнө нь америк байсан л даа, гэхдээ цөөвтөр байсан болохоор нь “хасаад” яваад байсан юм. Өнгөрсөн оны сүүлийн хоёр сард гэхэд л Испанийн “Rebelion”, Английн Guardian, Америкийн Forbes, AlterNet сэтгүүлүүдэд гарчигт дурдсантай ижил агуулгатай өгүүллүүд гарчээ. Эдгээрийн дотроос Ираны мэдээллийн FARS агентлагийн нэгэн аналитик өгүүлэл миний сонирхлыг ихэд татав. Тэгээд ч манайд ямар ираны “юм” уншиж байсан биш, монголчуудад сонин байх гэж санана. Энэ өгүүллийг Абдола Моради (عبدالله مرادی) гэж иран нөхөр 2013 оны 12 дугаар сарын 18-нд бичсэн юм байна. Би үүнийг оросын inosmi.ru сайтаас авч орчуулав. Иран “сэтгэлгээ” нэлээд онцлог юм. Гэхдээ би эндээс Баабар шиг “Хятад маргааш сөнөх гэж байна” гэсэн шиг дүгнэлт огт хийгээгүй, зүгээр л хандлага нь ийм байна, зарим хүмүүс ингэж бичиж байна гэдгийг л сонирхуулж байгаа юм…
Өмнөтгөл
Капитализм бол хувийн өмчид тулгуурласан, ашиг олох зорилгоор эдийн засгийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлдэг, зах зээлийг гол болгосон, төр түүнд оролцдоггүй, газар зүйн хил нь нээлттэй, гадаад худалдааны төрийн дэмжлэгээс татгалздаг, капитал эзэмшигчид нь ашиг олоход үндэслэсэн эдийн засгийн байгуулал юм. Түүхэн үүднээс бол капитализмын хөгжил, түүний эдийн засгийн амьдрал ноёрхсон нь аж үйлдвэрийн өсөлттэй нэгэн зэрэг явагдсан ба гэхдээ түүний зарим илрэлийг дундад зууны капитализмаас өмнөх худалдааны хүрээнээс ч олж харж болно.
Эдийн засгийн энэ байгуулал XYII-XIX зууны худалдааны капитализм, ХХ зууны аж үйлдвэрийн капитализмын үе шатыг дамжин өнгөрөөд санхүүгийн капитализмын үе шатандаа орсон бөгөөд ингэснээрээ эдийн засгийн онцгой даяар хэв маягийг (тип) бий болгожээ. Эдийн засгийн хямрал өдрөөс өдөрт улам бүр өсч, улс орнуудын боломж, бүх дэлхийн ард түмний сайн сайхан байдлыг цохилтод оруулж байгаа өнөө үед дэлхийн эдийн засгийн байгууллын онцлог, түүний өнөөгийн төлөв байдлыг тодорхойлох гээд үзье.
Энд дэлхийн эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг эдийн засгийн тухайн байгууллын онолын зарчмууд хийгээд эдийн засгийн хямралын шалтгааныг тайлбарлахтай холбон авч ярих болно.
Дэлхийн эдийн засгийн байгууллын онцлог
Хэдийгээр олон улсын политэкономид нэгдсэн тодорхойлолт байхгүй боловч тэр нь хамгийн ерөнхий хоёр төрлийн харилцан холбоон дээр үндэслэдэг. Нэгдүгээрх нь эдийн засаг болон улс төр харилцан нөлөөлөлд оршдог, хоёр дахь нь тухайлан авсан орны дотоод нөхцөл байдал олон улсын нөхцөл байдалтай хамааралтай гэдэгт байдаг. Энэ нь харилцан хамаарлын хүрээ болон гүн нь үндэсний эдийн засгийн идэвхитэй уусан нийлэх явдлыг (слияние) өдөөхөд хүргэсэн ба энэ нь маш хурц тод явагдаж, үндэсний буюу улс төрийн ямар ч хил хязгаарыг аль хэдийн үлдээгээгүй юм.
Даяаржсан эдийн засагт худалдаа, хөрөнгө оруулалт, үйлдвэрлэл зэрэг эдийн засгийн идэвхи нь газар зүйн хилийн ач холбогдлыг хамгийн бага болгож байна. Улс орны эдийн засаг даяаржихийн хамт дэлхий бие биенээсээ хүчтэй хамааралтай болж, гаалийн болон худалдааны саад бэрхшээлийг аль болохоор арилгаж, харин санхүүгийн урсгалууд улсуудын хооронд чөлөөтэй шилжих болов. Гэсэн хэдий боловч чөлөөт худалдаа, олон улсын хөдөлмөрийн хуваарь, үндэстэн дамжсан эдийн засгийн корпорацуудын ил байдал зэрэг зарчимд үндэслэсэн дэлхийн эдийн засгийн байгуулал хэд хэдэн өвөрмөц онцлогтой бөгөөд эдгээрийг авч үзэх нь түүний анализыг ихээхэн хөнгөвчлөх юм.
1. Капиталист байгууллын төвлөрөл
Нэг юмуу хоёрхон валютын нэгжийн тэгш бус давуу талын ачаар олж авсан дэлхийн зарим орны эдийн засгийн илүүдэл нь дэлхийн тодорхой хэсэг рүү илгээгддэг бөгөөд энэ нь нэг талаас дэлхийн эдийн засгийн нөөцийн шударга бус хуваарилалтад хүргэдэг, нөгөө талаас боол албатын харилцаа, капиталын төвлөрлийг бий болгодог. “Даяар эдийн засгийн байгууллын” онолчдын үзэл баримтлалын дагууд капитализм бол бүх дэлхийд тархсан байгуулал мөн, ийм учраас түүний ноёрхлын үед болж буй дурын үйл явц капиталын хуримтлалын хуульд захирагдах ёстой.
2. Сүлжээний даяарчлал
Дэлхийн эдийн засгийн байгуулалд макро эдийн засаг хийгээд даяар худалдааг удирддаг олон улсын санхүүгийн байгууллагууд байдаг. (Олон улсын Худалдааны байгууллага бол тэдний нэг юм) Тэдгээр нь янз бүрийн орнуудын засгийн газарт эдийн засгийн дэмжлэг үзүүлж, тодорхой санал зөвлөмж өгч байдаг. (Олон Улсын Валютын Сан шиг) Ийм маягаар энэ байгуулал үндэстэн дамнасан шинжийг олж авдаг.
Сүүлийн арваад жилд дэлхийн эдийн засгийн байгуулал улам бүр нарийсч, мөн санхүү, банк, хөрөнгө оруулалт, хувь нийлүүлэгч болон худалдааны системийн харилцан холбоо нь улам бүр хүчтэй болж, өөрөө аяндаа эдийн засгийн даяарчлалын гол үзүүлэлтийн нэг болжээ. Ийм харилцан хамаарал голдуу “сүлжээний даяарчлал”-ын үйл явц гэж нэрлэдэг нөхцөл байдал руу эрчимтэйгээр шилжин орж байна. Энэ ойлголт дэлхийн эдийн засаг дахь улсуудын харилцан хамаарлыг харуулж байна.
3. Олон улсын хөдөлмөрийн хуваарийн хөгжил
Олон улсын хөдөлмөрийн хуваарь бол капитализм бүрэлдэж эхлэх тэр үеэс л байсан юм. Мэдээжийн хэрэг, манай үед энэ үзэгдэл их бага хэмжээгээр өмнөх гаж хэлбэрээсээ салсан, гэхдээ эдүгээ дэлхийн эдийн засгийн байгуулал янз бүрийн орнуудаас бүрдэх болсон, тэдний тэргүүнд хөгжингүй орнууд (хуучны метрополи буюу эзэн улсууд), тэгээд хоёр дахь, мөн гуравдагч орнуудад хагас зах хязгаарын болон зах хязгаарын үүрэг ногдож байгаа.
Энэ шатлалд аль нэг орны эзлэх байр суурь аль улс орон, бүс нутгийг дэлхийн капитал хуримтлуулахад тохиромжтой гэж үзсэнээс болж өөрчлөгдөнө, гэхдээ тухайн бүтэц бүхэлдээ хангалттай тогтвортой. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн хөдөлмөрийн хуваарийн хүрээнд аль нэг улс илүү өндөр нэмэгдэл өртөгтэй аж үйлдвэрийн бараа үйлдвэрлэгч болно, харин бусад нь түүхий эд нийлүүлэгч буюу наад зах нь аж үйлдвэрийнхний хэрэгцээг хангах дахин боловсруулсан түүхий эд нийлүүлэгчийн тоонд хамаарна. Капиталын нийлүүлэлт, санхүүгийн эх булгийн худалдааны саад тотгорыг арилгасны улмаас олон улсын хөдөлмөрийн хуваарь улам бүр ихсэж, улмаар дэлхийн эдийн засгийн ашиг ихсэж, түүнд бүрэлдэн тогтсон ноёрхогч систем батжиж байна.
4. Улсуудын асуудал ба тэдний эдийн засаг улам бүр хамаат болох нь
Эдийн засгийн даяарчлал үндэсний засгийн газрууд өөрийн эдийн засгийн системийг удирдах эрх мэдлийг багасгах зарчмаар ажилладаг. Энэ нь засгийн газруудыг үндэсний эдийн засаг хийгээд зах зээлийг холбон нийлүүлэх хэд хэдэн асуудалтай тулгаруулдаг, тэд энэ холбоог дахин хянан үзэх зайлшгүй шаардлагыг ухамсарладаг.
Эдийн засгийн даяарчлалтай холбогдон үндэсний хууль тогтоомжийн ач холбогдол багасч, олон улсын хэм хэмжээ болон хуулиуд тэргүүн ээлжинд гарч ирдэгт гол асуудал байдаг юм.
Ирээдүйд олон улсын байгууллагууд янз бүрийн орны үндэсний байгууллагуудаас улам бүр их эрх мэдэл олж авах болно. Эдийн засгийн системийн даяарчлал үүссэнээр тусгай тусгай улсууд бие биенээсээ улам бүр хүчтэй хамаарах болов. Хэрэв хямрал хэдэн жижиг оронд үүслээ ч гэсэн тэр нь агшин зуур дэлхийн бусад орнуудад тархаж болохуйц тийм ноцтой нөхцөл байдал бий болоод байна.
Дэлхийн санхүүгийн хямрал
Ийм маягаар бидний дээр ярьсан дэлхийн эдийн засгийн байгуулал зарим ноцтой хямралтай учраад байна. 2007-2012 оны дэлхийн эдийн засгийн хямрал анх 2005 онд бий болсон эдийн засгийн иж бүрдэл шалтгаанаар өдөөгдсөн бөгөөд түүний үр дагавар өнөөдөр тодорхой байна. Энэ хямралын гол онцлог нь банк-зээлийн хүрээн дэх мөнгө барьцаалах чадвар буюу ликвидностийн түвшин буурсан явдал юм.
АНУ-ын орон сууцны зах зээл дээр хөөс хагарснаар хямрал эхэлсэн юм. Үнэн хэрэг дээрээ энэ орны эдийн засгийн нөхцөл гэвэл: орон сууцны үнийн ихэнхи хувийг (ойролцоогоор 90%) эдийн засгийн бүтэц тодорхойлж, худалдан авагчдад зээл хэлбэрээр олгодог байсан юм. Зээлийн хүүг бууруулах, олгож буй зээлийг ихэсгэх гэсэн америкийн засгийн газрын идэвхитэй бодлого эрэлт ихсэх, орон сууцны зах зээл дээр арилжааны тоо ихсэх шалтгаан болсон билээ. Энэ зах зээл өсөхийн хэрээр аажмаар 2006 онд орон сууцны эрэлт нийлүүлэлтээсээ давсан юм. Энэ нь улс орны эдийн засгийн системийн бараг 15%-ийг хамарсан, америкийн эдийн засгийн орон сууцны секторын хямралын эхлэл болсон юм.
Энэ нь зээл авагсад түүнийгээ төлөх боломжгүй болж, тэдний хөрөнгийг зарж болохгүй барьцаанд гацаасан нөхцөл байдлыг бий болгосон юм. 2008 оны 1 дүгээр сард худалдаанд байгаа байрны (байшин) тоо 1981 оны түвшингөөс дээд цэгтээ хүрч, нийт дөрвөн сая байрны бараг гурван сая нь хоосон байжээ.
Үүнийг залгаад Goldman Sachs, JPMorgan, Merrill Lynch болон Lehman Brothers зэрэг америкийн олон банкууд ноцтой хямралтай тулгарав. Үүний үр дүнд 2008 оны 9 дүгээр сарын 15-нд Lehman Brothers банк дампуурч, америкийн эдийн засагт асар хүнд хохирол учруулав. Мөн оны 10 дугаар сарын 6-нд Парижийн бирж болон Dow Jones хүчтэй нуралт болж, түүнийг хожим “хар мягмар” гэж нэрлэсэн юм. Ингээд 2008 оныг дэлхийн эдийн засгийн хямралын эхлэл гэж болно.
Орон сууцны зах зээлийн хямралын зэрэгцээгээр нефтийн үнийн өсөлт, түүнчлэн Ирак, Афганистанд хийсэн хоёр дайны дараа америкийн эдийн засаг цуцсан зэрэг хүчин зүйлүүд нөхцөл байдлыг улам хүндрүүлжээ. Энэ хямралд Америкийн Нэгдсэн Улсын эдийн засгийн бусад салбарууд даган өртөв. Цаашдаа хямрал санхүүгийн болон банкны бүтцийн дампуурал, ажилгүйгүйдлийн өсөлт, үйлдвэрлэлийн бууралт, машин үйлдвэрлэлийн заводуудын ажилчдыг ажлаас халах зэргээр илрэх болов.
Хямралаас гарахын тулд санхүүгийн юүлэлт хийх хэлбэрээр зарим урамшуулах арга хэмжээ авсан боловч энэ нь нийгмийн хөрөнгийг улам бүр хүрэлцээгүй болгож, инфляци, тогтворгүй байдалд хүргэв. Санхүүгийн хэрэгслийг хэмнэх, алдагдлыг багасгах зайлшгүйг удирдлага болгосон энэ бодлого эдийн засгийн өсөлтийг багасгах шалтгаан болсон ба ийм учраас жад шиг эсэргүүцэлтэй тулгарсан юм.
Дэлхийн хямралын нөхцөлд бүх улс орнууд дэлхийн худалдаа, санхүү, нийтдээ бол дэлхийн эдийн засагт холбогдсон хэмжээндээ тохирсон зовлон амсдаг юм. Олон улсын эдийн засагт илүү их хэмжээгээр нэгдсэн улсууд хямралын сөрөг үр дагаврыг бусдаас хүчтэй амсдаг. Гэхдээ бие даасан хөгжлийн стратеги сонгосон, үүнээс болж эмзэг байр суурь эзэлсэн хөгжиж буй орнууд бүр ч илүү нэрвэгдсэн.
Тухайлан авсан орны эдийн засаг дэлхийн эдийн засгаас, нэн ялангуяа америкийн эдийн засгаас аль болох бага хамааралтай бол түүнд даяар хямрал бага заналхийлнэ гэдэг нь энэ нөхцөл байдлаас тодорхой харагдаж байна.
Эдийн засгийн хямрал ба америкийн ноёрхлын уналт
Ноёрхогч (гегомонист) тогтвортой байдлын онолоор бол даяар политэкономид хямрал үүсэх гол шалтгаан бол Америкийн Нэгдсэн Улсын ноёрхол, энэ улсын хүчин чадал хийгээд олон улсын даяар эдийн засгийг удирдах тэдний төлөвшиж тогтсон хүчин чадал буурч байгаа явдал мөн. Ноёрхогч тогтвортой байдал гэдэг бол янз бүрийн хүрээнд давуу тал бүхий нэг улс тодорхой дүрэм тогтоож, олон улсын хатуу дэг журам бүтээж, ийм маягаар бүрэлдэж тогтсон системийн тогтвортой байдал, тэнцвэрийг хадгалж, бусад орнууд энэ дүрмийг арга буюу дагах тэр нөхцлийг хэлнэ.
Өөрөөр хэлбэл, ноёрхогч олон улсын харилцаанд ноёрхогч дэг журам, дүрэм, шалгууруудыг бүтээж байдаг. Ноёрхогчийн хүчин чадлын бүр илүү өсөлт, эсрэгээр эрх мэдлийн уналт нь системийн тогтвортой байдал, үйл ажиллагаанд асар их нөлөө үзүүлж байдаг. Бусад орнуудаас технологийн талаар олон талаар давуу болгодог ноёрхогчийн тогтвортой байдал төлөвших үйл явцад экспортын шинэ зах зээлийг хайх төдийгүй, нээлттэй худалдааны бүсийг бий болгодог юм.
Чөлөөт худалдаанд олон талаар баримжаалсан дүрэм журмыг зохистой болгохын тулд Америкийн Нэгдсэн Улс эдийн засгийн шинэ дэг журамд нийцсэн түгээмэл гэрээ хэлэлцээр бий болгох, бэхжүүлэх замаар олон улсын либерал политэкономийн системийн бүх оролцогчдын ашиг сонирхолд нийцсэн тийм тариф, худалдааны практик, дэглэмийг бүрдүүлсэн юм.
Капиталист ертөнцөд тавих хяналт Дэлхийн хоёрдугаар дайн дууссаны дараа бараг шууд бүрэлдсэн ба Америкийн Нэгдсэн Улсын бүтээсэн байгууллагуудын үйл ажиллагааны ачаар батжин бэхэжсэн билээ. Ноёрхогчийн бүтээсэн валютын нэгжээр олон улсын эдийн засагт ноёрхогч санхүүгийн систем олон улсын худалдааны хөгжлийн нөхцлийг бүрдүүлж, түүний хурдцыг бий болгож, гадаад хөрөнгө оруулалтыг хөгжүүлж, эцэст нь дэлхийн эдийн засгийн системүүдийн хоорондын харилцан холбоог тогтоож, түүнийг зохистой болгосон юм.
Эдийн засгийн хямрал хамгийн түрүүнд хоёр бүлэг орныг хөндсөн юм. Тэдний нэгдэхэд үндэсний капитал нь олон улсын санхүүгийн хэлцэлд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэдэг тэдгээр улсууд болно. Нөгөө бүлэгт нь ганц бүтээгдэхүүнт эдийн засгаараа олон улсын капиталд үйлчилдэг тэдгээр орнууд болно.
Гэсэн хэдий боловч дээр дурсан санааг цөөн анхаарсан юм, ийм учраас эцсийн дүндээ америкийн ноёрхлыг нуралтад хүргэсэн дэлхийн эдийн засгийн янз бүрийн хямралууд өнгөрсөн зууны 70-аад оноос эхлэн ээлж дараалан болж өнгөрсөн юм. Олон улсын политэкономид хямрал үүсэх өөр нэг шалтгаан нь 1971 онд Бреттон-Вудын систем сүйрсэн явдал болно.
Хэрэг дээрээ дэлхийн ноёрхогч Америкийн Нэгдсэн Улс өөрийн эдийн засгийн гадаад нээлттэй байдлыг хадгалан, хямралыг алдагдлыг нөхөж, эдийн засгийн сайн сайхан байдлыг сэргээн тогтоох ёстой байсан ба ийм маягаар либерал чиглэлийн даяар эдийн засагт тусламж үзүүлэх ёстой байсан. Гэвч энэ улс өөрийн давуу талын статусыг аюулд учруулж, хамтын ажиллагаанаас татгалзан, бусдыг хазаарлахын тулд цэргийн оролцооны практикт орсон юм.
90-ээд оны эхнээс түрэмгийлэн эзлэлт (интервенция) одоо болтол байгаагүйгээр АНУ-ын аюулгүй байдлын стратегийн нэг хэсэг болсон билээ. Энэ үйл явц Бушийн сионист-христианы засгийн газрын үед бүр ч ул суурьтай үргэлжлэх болов.
Ийм нөхцөлд бүх дэлхийн эдийн засагчид америкийн эдийн засгийн нуралтыг зөгнөн (прогноз) дэлхийн эдийн засгийн балансын ирээдүйн өөрчлөлтийн тухай ярих болжээ. Жорж Сорес (бодвол Соросыг хэлсэн бололтой -Орч.Х.Д.Г.) өөрийн туйлын америк-сионист итгэл үнэмшлээ үл харгалзан америкийн эдийн засаг сүйрч байгаа шинж тэмдгүүдийг зааж, эдийн засгийн хүрээн дэх АНУ-ын ноёрхлын эрин үе төгсгөлдөө ирж, өнөөгийн санхүүгийн хямрал 1929 онд болсон Их Хямралаас бүр ч илүү сүйрлийн шинжтэй гэж мэдэгдэв.
Ямар ч гэсэн орчин үеийн даяар хямрал Америкийн Нэгдсэн Улсын цэргийн оролцооны бодлогын үр дагавар мөн гэсэн сэтгэгдэл төрж байна. Нөгөө талаас, энэ нь олон улсын эдийн засаг болон улс төрийн бодлогод америкийн ноёрхлын эрин үе дуусч байгааг гэрчилж байна. Түүнчлэн олон улсын харилцааны онолчид даяар эдийн засаг дахь АНУ-ын уналт Бреттон-Вудын систем сүйрч, дараа нь капиталист байгуулалд шилжилтийн үе болсон 1971 оноос эхэлсэн гэдэгт итгэлтэй байдаг юм.
Түүнээс гадна сүлжээний даяарчлал олон улсын санхүүгийн хямрал тархах нэг шалтгаан болсон юм. Дэлхийн санхүүгийн зах зээл нэгдмэл болон холбогдсон билээ. Хоёр талын хөрөнгө оруулалт, янз бүрийн зээлүүд, үндэсний болон үндэстэн дамнасан компаниудын хувьцааг худалдан авах зэрэг нь АНУ-д үүссэн санхүүгийн хямрал агшин зуур тархаж, нэгдмэл Европын орнууд, нефтээр баян Персийн булангийн арабын орнууд, түүнчлэн дэлхийн бусад хэсгүүдэд яг адил үйл явц болоход хүргэж байна.
Дүгнэлтүүд
Одоо үед оршин буй эдийн засгийн байгуулал “нэг төв”-өөс “олон туйлт” руу хувьсан өөрчлөгдөж байна. Америкийн ноёрхлын уналт нь дэлхийн хямрал удаан үргэлжлэх үндсэн шалтгаан болж байна. АНУ либерал эдийн засгийн байгууллыг дэмжих хангалттай потенциал байхгүй тухай ярихгүй юмаа гэхэд бүр Дэлхийн Хоёрдугаар дайн дууссан үеэс түүнийг баталгаа болгосоор ирснийг тооцох хэрэгтэй.
Нөгөө талаас, Америкийн орон сууцны зах зээл дээр эхэлсэн дэлхийн урсгал хямрал дэлхийн эдийн засгийн сүлжээний мөн чанарын илэрхийлэл болж, дэлхийн зах зээлийн нэгдэл нягтрал, янз бүрийн улсуудын харилцан хамаарлыг харуулж, бүх дэлхийд, юуны өмнө Европд тархаж байна. Тэнд энэхүү хямрал нь мөнгө барьцаалах чадвар буюу ликвидность, эдийн засгийн хөгжлийн асуудлуудыг өдөөн, ажилгүйдэл, өрийн хямралтай нэгдэн, Европын Холбоонд хямралт нөхцөл байдлыг бий болголоо.
Дэлхийн 2013 оны эдийн засгийн хөгжлийн өсөлт 3,4%-иас 2,9% болтол буурна гэж Эдийн засгийн Хамтын ажиллагаа, Хөгжлийн Байгууллага тайландаа дурдав. Санхүүгийн хямрал дэлхийг хүчтэй өөрчилж, янз бүрийн орны ард түмнийг неолиберал засгийн газрын хэрэгтэй эсэхэд эргэлзэхэд хүргэх гүн гүнзгий үр дагавар бий болгож байна.
Дэлхийн эдийн засгийн хямрал болж байгаа нь “олон улсын байгууллагуудыг ардчилах” үзэл санаанд үндэслэсэн эдийн засаг, улс төрийн өөр байгуулалд шилжихийн зайлшгүйг хүчтэй болгож байна.
Орчуулсан: Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
2014 оны 01 дүгээр сарын 12.