ХУВЬСГАЛЫН ҮНДСЭН ОНОЛУУД

Сүүлийн үед хувьсгалын сэдэв “моод” болов. Зарим нь хувьсгалд шууд уриалан дуудаж, зарим нь үхэн хатан үгүйсгэж тэмцэлдэж тэрсэлдэж байна. Хэрэв тэр нь бодитой болбол яахав ?! Энийг манайд бараг хэн ч бодоогүйд л хамгийн их аюул байгаа юм. Нэг талаасаа дэлхийн түүх бол тэр чигээрээ хувьсгалын түүх, нөгөө талаасаа хувьсгалын үр дагавар, хор уршиг нь олонхи үндэстний хувьд голдуу гамшиг байдаг. Юутай ч гэсэн Лениний онолоос арай цааш харах нь Та бидэнд л хэрэгтэй байх. Өнөө бидний үед дэлхийд нэрд гарсан польшийн социологич Петр Штомпка-гийн “Нийгмийн өөрчлөлтийн социологи” гэсэн агуу бүтээл байдаг. Түүний “Хувьсгалын үндсэн онолууд” бүлгээс ихэд хялбарчилж, товчлон орчуулж Та бүхэнд хүргэж байна. Хувьсгал “хийх” буюу “дарах”-аасаа өмнө ядахдаа онолыг нь мэдээд авбал аштай юу…
Бихевиорист онол
Үүнийг орос-америкийн эрдэмтэн Питирим Сорокин үндэслэсэн бөгөөд өөрөө ч хар залуугаараа 1917 оны оросын хувьсгалд оролцсон юм. Гэхдээ Октябрийн хувьсгалд биш шүү дээ. Тэрбээр “хүмүүсийн зан үйл дэх хувьсгалт хазайлтыг” төрүүлж буй шалтгааныг хүний зөн билэг (инстинкт) болон суурь хэрэгцээнээс хайсан нь ихээхэн амжилттай болсон юм.
Хувьсгал нь хүний тогтсон зан үйлийг орвонгоор нь өөрчилдөг, чингэхдээ хэтэрхий хурдан болдог. Энэ үед хүний соёлжсон зан үйлийн “хувцас” оргүй алга болох бөгөөд түүний оронд “хувьсгалт ойворгон зан” бий болно. Өөрөөр хэлбэл хамгийн номхон томоотой хүн ч аймшигт араатан болж хувирдаг байна.
Дараа нь зохиогч “яагаад ?” гэсэн онолын асуулт тавьсан бөгөөд үүндээ хариулах хоёр таамаглал (гипотез) дэвшүүлжээ. Эхнийх нь олон түмнийг хувьсгалд хөдөлгөгч хүчний тухай юм. “Аливаа хувьсгалын шууд урьдач нөхцөл бол дарангуйлагдсан суурь зөн билэгтэй хүмүүсийн тоо олшрох, түүнийгээ олох боломжгүй буюу хамгийн наад захын түвшинд хүрэхгүй” бол хувьсгалт тэсрэлт гарцаагүй болдог байна. Ийм тэсрэлт болоход хүн амын олонхийг биш юмаа гэхэд тэдний жинтэй бүлгүүдийг “хэлмэгдүүлэхэд” л хангалттай аж. Ингээд П.Сорокин хувьсгалт зөн билгийг дараалуулан тоочсон…
Хоёр дахь таамаглал нь засгийн хариу үйлдэлтэй холбоотой. “Хувьсгалт тэсрэлтэд сүйрэлт нурангийг зогсоох хангалттай хүч хэрэгсэл байхгүй атлаа оршин буй дэг журмыг хамгаалж буй нийгмийн тодорхой бүлэг байх ёстой” гэж дүгнэжээ. Түүнчлэн “Хувьсгалын өмнөх үед засгийн арчаагүйдэл дээд цэгтээ хүрдэг. Эрх баригч онцгой хангамжтай анги хувьсгалыг хүчээр эсэргүүцэх тухай ярихгүй юмаа гэхэд засаглалын хамгийн энгийн үүргийг ч биелүүлэх чадваргүй болсон байдаг” гэжээ.
Хэрэв “доодсын” шахалт, “дээдсийн “сул байдал” гэсэн дээрх хоёр нөхцөл давхцвал хувьсгал бол гарцаагүй. Энэ хэсэг дээр зохиогч Ленинтэй санал нийлж байна.
Гэхдээ хувьсгалууд нь зөн билгийг дарангуйлах нөхцлүүдийг арилгадаггүй, харин ч хувьсгалын дараах замбараагүйдэл хүмүүс үндсэн суурь хэрэгцээгээ хангахад улам их хүндрэл учруулдаг. Хүмүүс дэг журам, тогтвортой байдал руу тэмүүлж эхэлнэ. Энэ үед хувьсгалын тоос намжих бөгөөд учир нь “хүний организмын эрчим хүчний нөөц шавхагдсан байдагт оршино”.
Чухам энэ үед л сөрөг хувьсгал ялах боломж асар их болдог. “Эрчээрээ явж буй мэт санагдах олон түмэн шинэ хэлмэгдүүлэлт хийх хамгийн таатай нийгмийн материал болж өгдөг. Ингээд дарангуйлагч, дангаар ноёрхогчдын цаг ирдэг. Бүх хувьсгалууд яг ингэж эмгэнэлтэйгээр төгсдөг”.
Дашрамд дурдахад П.Сорокин бол зүгээр нэг эрдэмтэн биш, суут эрдэмтэн бөгөөд би блогтоо олон жилийн өмнөөс түүний нэлээд олон бүтээлийг орчуулсныг олж үзнэ биз дээ.
Сэтгэл зүйн онол
Сэтгэл зүйн онолууд нь шалтгаацлын асуудлыг иж бүрнээр нь судалдаг. Мөн шинжлэх ухааны талаас хамгийн сайн судалсан. Эдгээрээс хамгийн нөлөө бүхий нь Жеймс Дэвис болон Тед Гур нарын үндэслэсэн “харьцангуй депривацийн онол” болно. Деприваци гэдэг нь латины алдах, хагацах гэсэн утгатай үгээс гаралтай бөгөөд хүний ухаарах чадавхи алдагдахыг хэлдэг.
Харьцангуй деприваци нь хүний хүсч буй нөхцөл байдал болон хүн өөрөө төсөөлж буй нөхцөл байдлын ялгааны хэмжээ болно. Тед Гур:“харьцангуй деприваци нь үнэлэмжийн хүлээлт болон үнэлэмжийн боломж хоёрыг хүмүүс хүлээн авч буйн ялгаа болно. Үнэлэмжийн хүлээлт нь шударга ёсоор олж авна гэж хүмүүсийн найдаж буй эд юмс, амьдралын нөхцөл; харин үнэлэмжийн боломж нь жинхнээсээ олж авч болох эд юмс, амьдралын нөхцөл болно”.
Хэрэв хамгийн ядуу хүмүүс ч гэсэн өөрийн байдлаа хувь заяаны тавилан, цаанаасаа заяасан, байх ёстой зүйл гэж үзэх аваас хувьсгалт дургүйцэл үүсэхгүй. Харин шударга ёсоор одоо байгаа болон байх ёстой зүйл хоёрын ялгааг ухамсарлангуут л харьцангуй депривацийн мэдрэмж бий болно. Энэ мэдрэмж нь өөртэй нь адил хүмүүс аль хэдийн хүрчихсэн бодит байдалтай харьцуулж, үүнийг шударга бус гэж үздэгт оршино. Орхигдсон, хаягдсан, шударга бус гэх сэдлүүд өмнөх хувьсгалын үед нийгмийн ухамсарт шууд суусан байдаг.
Иймээс ямар ч хувьсгал “ШУДАРГА ЁС” гэсэн үггүй, мөн энэ үгний өдөөн дуудах мэдрэмжгүйгээр хэзээ ч болдоггүй…
Энэ гажиг хэрхэн үүсдэг вэ ? Түүний гарвал юу вэ ? Хэрэв цаг хугацааны хэмжигдэхүүн нэмэх юм бол хувьсгалын түвшинд хүргэдэг харьцангуй депривацийн хурц мэдрэмж бий болоход хүргэдэг түүхэн хөгжлийн гурван замыг ялган үзэж болно.
Нэг дэх нь шинэ стандарт тогтоох үзэл суртал, эрхэмлэлийн систем, шашин, улс төрийн номлол үүсч, “үзүүлэн таниулах үр нөлөө”-нийхөө ачаар хүмүүсийн итгэлийг хүлээж, “заяа муутай” байдлаа тэвчихийн аргагүй болгодог. Энэ нөхцөлд хүмүүс амьдралаа өөрчлөх, өөрийн хүлээлтээ хэрэгжүүлэх хэрэгсэл хангалтгүй гэдгээ мэдэрмэгцээ улангасч эхэлдэг. Ийм нөхцөл байдлыг “сэргэсэн итгэл найдварын хувьсгал” гэдэг.
Хоёр дахь нь үүний шууд эсрэг шинжтэй бөгөөд итгэл найдварын түвшин ойролцоогоор ижил түвшинд байх боловч ялгаа нь амьдралын стандарт эрс унасан байдаг. Энэ нь эдийн засгийн болон санхүүгийн хямрал болох, төр нь нийгмийн аюулгүй байдлыг хангаж чадахгүй байх, улс төрийн амьдралд оролцогчдын хүрээ хэт хумигдах, хязгааргүй эрх мэдэлт буюу дарангуй дэглэмд шилжих зэргээс үүснэ.
Энэ тохиолдолд хүмүүсийн хүртвэл зохих болон байгаа бодит байдал хоёрын ялгаа нь тэсвэрлэшгүй болно. Хүн байгаа юмаа алдах тохиолдолд аваагүй боловч хүсч байсан юмаа алдсанаас хавьгүй илүү улангасдаг. Энэхүү нөхцөл байдлыг “алдагдсан эрх ашгийн хувьсгал” гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь практикт хамгийн их тархсан байдаг.
Гурав дахийг нь “өсөн нэмэгдэх деприваци” гэх бөгөөд анх Жеймс Дэвис томъёолсон юм. Энд дээр дурдсан хоёр механизм холилдон үйлчилдэг. Энд хүмүүсийн итгэл найдвар хийгээд боломж нь хэсэг хугацаанд нэгэн зэрэг зэрэгцэн өсдөг. Амьдрал дээр хөгжил, цэцэглэл хийгээд дэвшлийн үе нь ирээдүйд итгэх хүлээлтийг ямагт дагалдуулдаг. Ингээд итгэл найдвар нь өсөөд байхад бодит боломж нь өвчин зовлон, дайн, эдийн засгийн уналт зэргээс хамааран зогсох буюу урууддаг. Ингээд зэрэгцсэн өсөлт “салдаг”.
Энэ нь улам бүр гүнзгийрэх тэвчиж үл болох ялгаанд хүргэнэ. Энд удаан хугацаанд зовж зүдрэн олж авсан хөрс суурь эргэлт буцалтгүй алга боллоо гэсэн бүдэг бадаг буюу илт айдас шийдвэрлэх нөлөөтэй. Энэ нөхцөл байдлыг “дэвшлийн сүйрлийн хувьсгал” гэж нэрлэдэг.
Харьцангуй депривацийн онолын дурдсан гурван чиглэл тус бүрийг маш олон шалгасан бөгөөд Гур-ын тооцоолсноор статистик болон түүхэн аргаар лавтайяа 100 гаруй удаа нягтлан шалгажээ.
Энэ онолыг бүтцийн хувьсагчийг үгүйсгэсэн гэж буруутгадаг. Жишээлбэл, хувьсгалыг итгэл найдварын сүйрэл, харгислал, когнитив диссонанс гэж авч үзэхдээ макро бүтцийн сэдэв, юм олох тэгш бус байдлын баримт, нийгмийн янз бүрийн бүлгүүдийн эрх мэдэл, зиндааг (статус) үгүйсгэдэг гэж шүүмжилдэг. Когнитив диссонанс гэдэг нь хүний бодит зан үйл хийгээд дасаж дадсан нийгмийн зан төлөв салахыг хэлдэг бөгөөд үүнийг Л. Фестингер анх судлан гаргаж, эдүгээ социологи, сэтгэл зүйд маш өргөн хэрэглэдэг.
Альтернатив концепц
Альтернатив концепц нь сэтгэл зүйн хүчин зүйлийг үгүйсгэж, макро бүтцийн түвшинг анхаардаг юм. “Бүтцийн” гэж нэрлэх энэ онолын дагууд бол хувьсгал нь бүтцийн хязгаарлалт хийгээд хүчдэлийн бүтээгдэхүүн болох бөгөөд иргэн хийгээд төрийн өвөрмөц харилцаагаар тодорхойлогдоно.
Энэ чиглэлийн тэргүүлэх эрдэмтэн Теда Скокпол хувьсгалын шалтгааныг хүмүүсийн толгой, тэдний металитет, хувь хүмүүсийн харилцаанаас биш, харин ангийн болон бүлгийн харилцаанаас хайх ёстой гэж баталдаг. Франц, Орос болон Хятадын хувьсгалуудыг харьцуулсан түүхэн баримтуудыг нарийвчлан шинжилсний үндсэн дээр Теда Скокпол олон чухал дүгнэлтэд хийсэн байдаг…
Бүтцийн энэ онолыг сэтгэл зүйн болон сэдлийн асуудлуудыг үл ойшоосон гэж шүүмжилдэг. Эндээс шүтэн барилдсан, олон хэмжээст байр суурь баримтлах ёстой гэсэн дүгнэлт гардаг юм.
Улс төрийн онол.
Улс төрийн онол нь хувьсгалыг зөвхөн улс төрийн хүрээнд гардаг гэж үздэг. Чарлз Тиллигийн үзлээр хувьсгал нь ер бусын онцгой, гаж үзэгдэл биш, харин улс төрийн хяналтын төлөө өрсөлдөөний туйлширсан хэлбэр (эндээс “хувьсгалын уралдаант загвар” нэр томъёо үүссэн) бөгөөд өрсөлдөгч талууд хуучин дэглэмээс засгийн эрхийг булаан авахад шаардлагатай ихээхэн нөөцийг дайчлан гаргаж чадах үед л гардаг байна.
Энд “улс төрийн байгууллагуудын загвар” гэсэн маш чухал ойлголтыг тэрбээр гаргаж ирсэн юм. Хувьсгалын үед ард түмэн биш, улс төрийн байгууллагууд өрсөлддөг байна. Тэрбээр “хувьсгалын нөхцөл байдал (тохироо)” болон “хувьсгалын үр дүн” гэсэн чухал ойлголтыг задлан шинжилсэн байна.
Хувьсгалт нөхцөл байдал нь хоёроос дээш улс төрийн байгууллагууд засгийн эрхийн төлөө тэмцэх үед үүсдэг бөгөөд үүнээс шалтгаалан олон нийт “өмнөх засаг”, “өрсөлдөгч засаг” хоёрын дунд орж өрсөлдөөн тэмцэлд ордог байна. Ямар ч гэсэн энэхүү нөхцөл байдлын дөрвөн хувилбар, мөн хувьсгал өрнөх 7 үе шат байдаг юм…
Судлаачийн үг
Дурдсан онолууд том гүрний том хувьсгалуудыг болоод өнгөрсөн хойно нь шинжилдэг учраас манай нөхцөлд аль нь ч шууд тохирохгүй гэдгийг онцлон тэмдэглэж байна. Онол номоор явдаг хувьсгал гэж огт байхгүй гэдгийг Гүрж, Киргиз, Египет, Тунис зэрэг олон орны сургамж илт харуулж байна…
Одоо манайд хэрүүл тэмцэл чангарахаас биш, сулрана л гэж лав байхгүй. Хэрэв сонгууль 2012 ондоо болно гэж тооцвол бүтэн жил хагасын хугацаа үлдэж байна. Олонхи монгол хүний мэдрэл, тэвчээр, эрүүл ухаан тэр хүртэл тэсэх магадлал огт байхгүй. Энэ нь алив хүмүүнд байвал зохих ОЙЛГОЛЦОЛ гэх зүйл оргүй мөргүй алга болж, хүн биш улангассан араатан болно гэсэн үг л дээ…
Иймээс шулуухан хэлэхэд хувьсгал хийнэ гэсэн нь түүнийхээ хор уршиг, үр дагаврын нөлөөллийг сайтар бодож тооцох ёстой. Харин хувьсгал хийхгүй, гаргахгүй гэсэн нь ханаж цадахаа мэдэхгүй “идэж уухаа” зогсоох хэрэгтэй.
Учир нь огт тооцоолж харгалзаагүй олон хүчин зүйл гэнэт гарч, санамсаргүйн зүй тогтлууд үйлчилдэг учраас баттай ялна гэх үндэслэл хэнд ч байхгүй. Эдүгээ манайд эдийн засгийн, ашигт малтмалын, нүүрсний хувьсгал ид явагдаж байна. Мөн чанарын хувьд энэ нь “хувьсгал” уу, “хувьсгалт дээрэм” үү гэдгийг ялгахад түвэгтэй ч эдийн засгийн аварга хувьсгал гарч байгаа нь хөдөлшгүй баримт юм.
Одоо энэ зөрчил нь монголын нийгмийн систем болон түүний бусад бүрдлүүдэд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлж байгаа бөгөөд энэхүү суурь өөрчлөлтийг удирдах, нөлөөлөх чадвар өнөөгийн төрд оргүй алга байна. Иймээс эдийн засаг-геополитикийн энэхүү шинэ төлөв байдлыг удирдаж чадах төрийн шинэ байгууламж хэрэгтэй болж.
Өнөөгийн монголын улс төрийн байгууламж (нам хийгээд төр, ТББ, хөдөлгөөнүүд), түүний удирдлага, механизм, үр нөлөө бүрэн дампуурсан, түүнчлэн боловсон хүчний сонголт, чадавхи, ёс суртахуун, ажлын арга барил, хариуцлага, манлайлал ор тас сөнөсөн учраас энэ гаж төрийг халж солих хэрэгтэй. Энэ бол жам ёсны гарцаагүй зүй тогтол…
Харин шийдлийн “стандарт” болон “стандарт бус” олон гарц, арга зам байдаг л юм. Үүнийг зөвхөн үндэсний язгуур эрх ашгийн үүднээс оюун сэтгэлгээний шинэлэг аргуудыг ашиглаж системийн шинжилгээгээр олдог, бас хийдэг юм л даа. Ингэж баймаажин хаосаас эмх цэгцэд оруулдаг бөгөөд үүнийг мөнгөөр биш, шинжлэх ухаанаар хийдэг юм.
Одоо зөвхөн үүнийг хийх ёстой, харин мэдэхгүй чадахгүй бол асуух л хэрэгтэй дээ. Үүнээс өөрөөр бол хувьсгалт ойворгон үйлдэл л болно.
Хувьсгалыг ч гэсэн өнөөгийн монголчуудын сэтгэхүй, үйлдэл болон түүний үр дагавраар нь нөхцөлт байдлаар “тэнэг”, “ухаалаг” гэж хувааж болно байх. Хэрэв “тэнэг” хувьсгал болбол ард түмэн ихээхэн хохирно, гэхдээ эрх баригчид бүр ч илүү аймшигтай хохирдог гэдгийг монголчууддаа сануулах нь судлаач миний үүрэг болой…
Судлаач Д.Ганхуяг
2012 оны 2 дугаар сарын 9.