ТҮВДИЙГ МОНГОЛЧУУД БИЙ БОЛГОСОН
2013/06/09 99 Comments
Монгол хүнд Түвд гэвэл хамгийн түрүүнд улс биш, шашин санаанд нь орно байх. Чингэхдээ Далай лам, “гаднын” мэт манай шашин бууна байх. Харин Түвдийн түүхийг бол ор тас мэдэхгүй, сонирхохгүй. Харин лам нар бол Түвд лам нарын болон өөрсдөө зохиосон шашны түүхээс л мэднэ. Шинжлэх ухааны хувьд судалсан түүх гэж байвч дандаа гадаадынх. Тэгээд л монголчуудын хоншоор нь дутдаг юм. Асуудлыг монгол шинжлэх ухааны талаас аваад үзэх болох уу, мэдээж болно. Зүгээр л гаднын юмыг хуулаад, залхуураад, юу ч хийхгүй болохоор Монголын түүх бичигдэхгүй л дээ. Ингээд оролдоод үзье л дээ…
Яагаад ?
Эхлээд гүн ухааны асуулт тавих ёстой. Хүн ойртож амьдрахын аргагүй өндөр уулын ном уншсан хэдэн лам нар яахаараа Ази тив, дэлхийд ноёлох биш юмаа гэхэд хүчтэй нөлөөлөх шашны томоохон урсгалыг дэлгэрүүлж, олон зуун жил оюун санааны болон нийгмийн амьдралд нөлөөлж, одоо болтол дэлхий дахины анхааралд байдаг вэ ? гэсэн асуулт юм.
Монголчууд үүнийг хамгийн түрүүнд бодох ёстой хүмүүс атал огт боддоггүй ард түмэн учраас үүнийг би нээлттэй үлдээж байна. Үүний оронд Түвдийн тухай эрэгцүүллээ эхэлье.
Түвдийн өндөрлөг бол эргэн тойрны нам газруудаасаа хойт талаараа Куньлуны өндөр нуруу, өмнө зүгээсээ Гималайн нуруугаар таслагдана, дундуур нь Цангпо (Брахмапутра) мөрөн урсаж байгалийн зааг болно. Өндөр ууланд хонь болон сарлаг үхэр, бага сага тариалан эрхлэх боломжтой. Хойт болон өмнө зүгт элсэн цөл бий. Түвдэд зүүн болон баруун талаас нь л орж болно.
Энэ нутагт эрт үеэс буюу V-VI зууны үед газар тариалангийн мон, дард гэсэн овгууд амьдарч байсан мэдээ бий. Гэхдээ эд бие даасан “улс” байгуулаагүй.
Харин одоогийн Хятадын Шэньси, Ганьсу мужийн баруун талд монголоид гарлын малчин хян, тариаланч жун нар амьдарч байжээ. (Грумм-Гржимайло Г.Е. Материалы по этнологии Амдо и области Кукунора, СПб., 1903, с. 3.) Хятадууд тэднийг “баруун жун” гэж нэрлэж байж. Хятадуудын бут ниргэж чадаагүй эдгээр овгууд нэгдэж, түвд хэлийг үүсгэжээ. Тэд бол танчан, дансян, ди-бома (одоо Сычуаньд буй), байлан овгууд юм. Хожим эд жун угсаат аймаг болсон ба хожим дундад зууны үед тангад улс болсон юм. (Грумм-Гржимайло Г.Е., с. 41 и 43.) Хожим шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл тангад болон түвд-хян гэсэн хоёр том, бусад жижиг олон аймгууд үүссэн байна. Тэд дандаа Хятадтай байлддаг байж.
Гэвч энэ үеийн түүх тун бүдэг юм. Тухайн үед манай Монгол, Алтайгаас Түвд орох шиг “амархан” юм байхгүй. Түүнээс гадна түүхэн тодорхой үед Монгол Түвд хоёр хил залгаа байсныг бид заавал харгалзах ёстой. Одоогийн Монгол Улсын газрын зургаар сэтгэж болохгүй л дээ.
Ингэхлээр задран сарнисан Хүн, Сүмбэ гүрний зарим овог аймгууд Түвдийг эрхшээлдээ оруулан нэгтгэжээ гэж үзэх бүрэн үндэслэл гарч байгаа юм. Энэ талаар бид юу ч судлаагүй ба судлахыг ч сонирхдоггүй нь даан ч харамсалтай…
“Си-жун бол (түвдүүд-Х.Д.Г) хувцасны оронд амьтны арьс нөмөрдөг, байнгын сууц гэж үгүй, нүүдэллэн амьдардаг, малын ашиг шимээр хоолоо олж иддэг. Овог удмын тодорхой нэр үгүй, эцэг эхийнхээ нэрээр овгоо нэрлэдэг. Тэд олон овогт хуваагддаг, хаан байхгүй, нэг удирдлагыг зөвшөөрдөггүй, нийтлэгээрээ амьдардаг. Маш их зоригтой, тулалдаанд үхэхийг аз жаргал гэж, өвчнөөр үхэхийг зовлон гэж боддог. Тэд амьтан лугаа адил хүйтнийг маш их тэсвэрлэдэг, хүүхнүүд нь төрөхдөө хүртэл хүйтнээс айдаггүй.” (Успенский В. Страна Кукэ-нор или Цин-хай //Записки ИИРГО по отделению этнографии. 1880, т. IV, СПб. с. 51)
Энэ үед хянуудын овгийн байгуулал цэцэглэж, харин жунуудынх сөнөж байсан байна. Цаашаагаа бол жунууд түвдийн дансян овог, өмнөд хүн нарын үлдэгдлийг нэгтгэн хожим нь Си Ся улсыг байгуулсан. Энэ нь Тангад юм. Энд “өмнөд хүн нарын үлдэгдэл” гэж Гумилев нэн тодорхой бичиж байна. Тэхээр Хүн нар тийшээ очсон байж таараад байна…
Харин хяны үр хойчис XIX зуун болтол нэн эртний ахуйгаа авч үлджээ. Энэ хянуудын талаар сүүлд ярина. Бараг “монгол” юм билээ. Их сонирхолтой үндэстэн байгаа юм. Ингээд нэг хэсэг газар тариалан хөгжжээ. Хайнаг бий болсон байна. Энэ нь IY-VII зууны үе юм. VI зуун төгсгөл YII зууны эхэн үеийн Түвдийг Ярлунг улсын үе, Тубо гэдэг улс байгуулсан гэж ярьдаг ч энэ тухай маргаан дуусаагүй, гарал үүсэл нь тодорхойгүй. Яагаад гэвэл Монголыг энд оруулдаггүй учраас тэр. Ингээд “бин битүү” байгаад байсан юм шиг байгаа юм…
Хойт зүгээс…
Түвдчүүд ямар нэг шашин маягийн зүйл шүтдэг байсан нь эргэлзээгүй. Тэр үед Буддын шашин дэлгэрээгүй байсан болохоор би ингэж хэлж байна. Үүнийг нь Гумилев бон гэнэ, бусад хүмүүс бөө гэнэ. Миний бодлоор тэнгэризмийн эхэн үеийн хэлбэр байсан байх. Гэсэн ч үүнийг сайтар судлах ёстой.
Ямар ч гэсэн Түвдийн өндөрлөг дэх овог аймгууд тасралтгүй дайтаж байжээ. Мянганы эхний хагаст 20 орчим жижиг ванлиг байснаа YI зуун гэхэд 17 болсон байж. (Богословский В.А., с. 29.)
Энэ тархай бутархай орон руу 439 онд Тоба гэгч шинэ хүч орж иржээ. Энэ бол монголчууд юм. Дайчин Тобачууд Вэй гүрнээ байгуулж өргөтгөн, умарт Хятадад суурьшсан овог аймгуудыг даржээ. Тэд 439 онд Хэс-ийг эзэлж, Ашиныг ордыг умар зүг хөөжээ. Тобачууд бол IY зууны үе амьдарч байсан нүүдэлчин монгол аймаг юм. Тэд III зууны дунд үед Сүмбэ улсын холбоонд багтаж байсан. Хятадтай холбоо сайтай, зарим үе Хүн гүрэнтэй дайтаж байсан. Гэхдээ Хятадаас хамаарч байгаагүй. IY зууны төгсгөлд Умард Вэй гэдэг улсыг байгуулсан. YII зуунаас түүхийн хуудаснаа тааралдахаа байсан.
Өөр нэг монгол угсаат Сүмбэ (сяньби) хаан Фаньни (хүний нэр-Х.Д.Г) баруун хойт зүгт ухарч дотоод Түвдэд орж иржээ.
“Сүмбийн энэ удирдагч дайн агшин зуур ч намжихгүй байсан тэр газраас авчирсан сахилга баттай, дайчин цэргүүдтэй байсан ба тэр удирдагч “цянуудыг өөртөө дагуулан” дайсагнагч овгуудын дунд ноёрхох байр суурь эзэлсэн” гэж судлаачид тэмдэглэн үлдээжээ. (Иакинф (Н.Я. Бичурин), с. 127; Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Т. II, Л., 1926, с. 184-185.)
Түвдийн төр улсыг монголын Сүмбэ улсын хаан Фаньни нэгтгэж нэгдмэл улс болгосон нь ямар эргэлзээгүй байна. Энэ бол Монголын түүхчдийн одоо болтол анхаараагүй явж ирсэн их ноцтой дүгнэлт юм.
Энэ үеэс Түвдийг нэгэн дээвэр дор нэгдсэн гэж эрдэмтэд санал нэгтэй үздэг боловч Монгол гэдгийг нь огт ярьдаггүй. Одоо бид ярих цаг болсон. Түвдийг “нэгтгэх ажил” 200 орчим жил үргэлжилсэн ба монголчууд ууссан нь мэдээж хэрэг. Энэ үйл явц 607 оны хавьцаа дууссан байна. Өөрөөр хэлбэл Түвдийн захирагч Намри (Gnam-ri-slong-rtsan 570-620) гэгч анх удаа “хүн шиг” гадагшаа дайн хийсэн юм. Ингэж Түвд үндэстэн монголчуудаас үүсчээ, эсвэл монголчууд түвдүүдийг үндэстэн болгон нэгтгэжээ.
Энэ бүх үеийн туршид Түвдийн бүх эрх мэдлийг Сүмбийн монгол хаадын удам угсаа барьж байсан ба тэднийг цэнбо (цэнпо ?) гэж нэрлэдэг байжээ. Гэхдээ гүйцэтгэх эрх мэдлийг зөвлөгч нар (лонпо) гэгч барьдаг байсан ба цэнбо нар зэвсэгт отряд бүхий овгийн удирдагчдын хүсэл зоригийг харгалздаг байжээ. Энэ нөхцөлд цэнбо нарын байр суурь тийм ч их бат бэх биш юм.
Ингээд цэнбо Намри цэргээ дагуулан 604 онд Дорнод болон Төв Энэтхэг рүү дайрчээ. Ямар ч гэсэн монгол цустай хүн чинь дайрахгүй яадгийм ?!
Тэгсэн чинь гай болов. Гай ч гэж дээ. Мөнөөх л “олз хуваах” уламжлалт монгол самуун. Энэ самуунаас болж ялалт байгуулсан Намри цэнбогоо “тэнэгүүд” хөнөөжээ. Түүний хүү Соронзонгомбын үед “эцгийнх нь албатууд үймж, эхийнх нь албатууд босч, төрсөн ах дүү нар нь босч (энд нэрсийг нь дурдсан байгаа), ер нь бүгд босчээ” гэж сурвалжид тэмдэглэжээ. Энэ бол иргэний дайн болсон гэсэн хэрэг юм.
Бослого үймээнийг яаж ийгээд дарж, дэг журмыг тогтоож чаджээ. Гэхдээ ухаантай, эрч хүчтэй Соронзонгомбо өөртөө ч албат арддаа ч нэн чухал нэгэн гаргалгаа хийжээ. Тэр халзан толгойтой лам нарын номлож байгаа “буяны тухай” сургаалийг” ихэд анхаарч авчээ. Ингээд тэр шашныг дэлгэрүүлж эхлэв. Ингэж тэр жирийн цэнбогоос Түвдийн хаан болох замаа засав. Цаадахыг нь тэр хэрхэн мэдэх билээ…
Соронзонгомбо хааныг шашныг дэлгэрүүлсэн их хаан гэж шашны болон Түвдийн түүхэнд үздэг. Тэр бол цол уламжлан авсан арван гурав дахь цэнбо юм. Ингэхээр 420-иод оноос эхлэн 580 он хүртэл, өөрөөр хэлбэл 160 жилд 29 захирагч солигдож, тус бүрт нь 5,5 жил ногдож байгаа юм. Энэ бол уг сэнтий дур зоргоороо эрхтнүүдийн мэдэлд оршиж, тавьсан хүнээ дураараа сольж байгаа тохиолдолд бол байж болох юм. Хятад таамгаар түүнийг зургаа дахь цэнбо гэдэг ч тэд бага мэдээлэлтэй байсан байх гэж Н.Я.Бичурин үзжээ. Энэ хоёр тохиолдолд YII зуун хүртэлх хронологи байхгүй юм. Иймээс Соронзонгомбын төрсөн болон хаан суусан он сар өдрийг одоо болтол тогтоож чадаагүй байгаа. Соронзонгомбо Хятадын хаанаас охиноо өгөхийг шаарджээ. Хятадууд татгалзсан чинь тэр цэрэглэн дайрч, одоогийн Хөх нуурын хавьд хятад цэргийг бутцохижээ. Соронзонгомбыг нас барсны дараа эрх мэдэл ачид нь ирсэн ба буддизм доройтжээ.
Шашны түүх бичлэгт Соронзонгомбо хааны болон түүний язгуур угсааг тэнгэрлэг гаралтай гээд баахан “үлгэр домог” болгодог. Тэр нь “үнэн” гэвэл Монгол гаралтайг бас нэмж хэлэх нь зүйд нийцнэ.
Ингээд Трэсон Дэцэн (755-797), Ралпачан (815-838) хааны үед мандаж байтал Ландарам (838-841) гэгч нэг гайхал гарч иржээ. “Ландарам” гэсэн монгол хараал одоо хүртэл байдаг юм. Тэр нөхөр буддизмыг хавчин шахжээ. Улс орноо ч тараагаад хаясан байна.
Ингээд 842-1247 оны хооронд олон жижиг ванлиг болоод байлдаж гарсан байна. Одоо бол улс төрийн өрсөлдөөн цэвэр шашны хэлбэртэй дайн дажин болжээ. Энэ түвдүүд чинь дайтахаа хүрвэл шашин бурхнаа мартталаа, балайртлаа байлддаг тэнэгүүд байгаа юм. Хэн ч засгийн эрх авч чадсангүй. Шашнаараа хэрэлдэж дайтахаас өөр юм чадахгүй балай улсууд сууж байж…
Ахиад л Монголчууд…
1227 онд Чингис хаан Түвдийн чанх хойно орших Тангадын Си Ся улсыг бут ниргэв. 1239 онд Их хаан Өгөөдэйн хүү Годан Ланьжоуд байхдаа Лэгж, Дорд дархан (дорж биш шүү-Х.Д.Г.) нараар удирдуулсан байлдааны тагнуулын томоохон бүлгийг Түвд рүү явуулсан байна. Дорд дархан буцаж ирээд Түвдэд хэд хэдэн буддын сургааль ном байдаг юм байна, тэдний дотроос хамгийн нөлөөтэй нь Саживагийн ёс (сакъя ) юм байна гэдгийг мэдээлжээ.
Ингээд Годан хааны урилгаар Саж Бандид (1182-1251) өөрийн ач Пагва ламын хамт хааны өргөөнд иржээ. Ингээд номлож гарсан байна. Энэ ламыг нас барах 1251 он хүртэл монголын залхаан цээрлүүлэх цэргийн анги Түвд рүү ороогүй юм. 1253 онд Саж Бандидыг Хувилай хаан урьсан боловч тэр нэгэнт нас барсан тул оронд нь Годан Пагва ламыг түүн рүү илгээжээ. 1260 онд Хувилай эзэн хаан болж Пагвыг улсын их багшаар өргөмжилжээ.
Энд бид нэгэн зүйлийг онцлон санах ёстой. Тэр үед Түвдэд шашин мандаад манайх сүйд болж шүтээд байсан юм огт байхгүй. Харин ч урвуугаар тархай бутархай Түвдийг Монголчууд төрийн хувьд ч, шашны хувьд нэгтгэж өгсөн нь ямар ч эргэлзээгүй.
Хувилай хаан Пагва ламд Түвдийн Үй Зан, Хам зэрэг 13 мужийг шашны хувьд удирдах эрх олгосноос гадна Түвдийн захирагчийг томилох эрх олгожээ. Энэ бол нэгдмэл Түвд бий боллоо гэсэн хэрэг юм. Ингээд Түвд 70 орчим жил саживагийн ёсны теократ улс байсан юм. Түвдийн захирагч Гунгаа Сангбуу өөрийг нь томилсон, ойрын хүн Пагва ламыгаа хордуулсан тухай мэдээ авсан монгол цэрэг 1281 онд Түвд рүү цөмрөн орсон нэг л тохиолдол бий. Монголчууд үнэнхүү шударга байсан нь эндээс мэдэгддэг юм.
Хувилайн үед Түвдэд анх удаа хүн амын тооллого хийж, Сажив хийд болон Ханбалык (Бээжин) хоёрын хооронд 27 өртөө байгуулж, 1288 онд тусгай яам байгуулав.
Уулаар нэг тарчихсан балай юмнуудыг улс шиг улс, шашин шиг шашин болгож өгсөнд Түвдүүд Монголчуудын төлөө бурхандаа залбирч явах хэрэгтэй.
Түвдийн Гармаа Багш (1204-1283) манай Хар хоринд хааны өргөөнд байнга суудаг байв. Ийм байдал олон жил үргэлжилсэн юм.
Энэ хооронд Түвдэд нэг том эргэлт гарч 1354 онд Сажавагийн ноёрхлыг түлхэн унагаж Пагро бүлэглэл засгийн эрхийг барих болов. Тэд 260 гаруй жил засгийн эрх барьсан юм. Хожим Богд Зонховагийн (1378-1419) шинэчилсэн гэлүгва бүлэглэл энэхүү Пагро бүлгийг дэмжиж байлаа. Энэ бол нэлээд хожим болсон явдал юм.
Ер нь бол Түвдийн өрсөлдөн тэмцэлдэгч шашны бүх урсгалууд бүгдээрээ Монголын хаад ноёдоос дэмжлэг, цол хэргэм, эдийн засгийн туслалцаа авч байсан юм. Тэдний бүх хэрүүл маргаан, зөрчил будлианыг Монголчууд л зохицуулдаг байлаа. 1370 онд Тогоонтөмөр хааныг нас барсны дараа Түвдийн шашны бүлэг хоорондын зөрчил дахин гарч ирэв.
Яагаад гэвэл ивээн тэтгэдэг, будлиан хэрүүлийг нь зохицуулж өгдөг том эзэнт гүрэн алга болов. Түвдүүд шашингүй Хятадууд буюу Мин улсад түшиж яагаад ч болохгүй байв. Тэгээд ахиад л Монголчуудтайгаа зууралдав…
Гэтэл нөгөө Монголчууд нь урьдын адил “удирдая”, зохицуулъя гэсэн ч өөрсдөө хүч нь суларсан байв. Гэвч тэд шашныг “удирдах” оролдлогоо олон жил орхиогүй юм. Энэ удаад нэг том эзэн хаан биш, олон жижиг хаад өрсөлдөн “зохицуулах” болов.
XYI зууны төгсгөлд Гэлүгва ёсыг хамгаалах нэрийн дор Монголчууд Амдо дахь цэргийн оролцоогоо байнга нэмсээр эцсийн дүндээ 1578 онд Түмэдийн Алтан хаан гэлүгвэ ёсны дээд лам нарын нэг Түвдийн Барайвун хийдийн ширээт лам Содномжамцад Далай лам цол олгосноос хойш энэ цол дэлхий нийтэд түгсэн билээ. Үүний дараа монголын Гүүш хан Төрбайх (1582-1655) Түвдийг 1642 онд эзэлж Y Далай ламыг Түвдийн бүх буддистуудын бүрэн эрхт эзнээр тунхаглав. Ингээд өөрөө түүний дэргэд Түвдийн захирагч болж, 1656 онд нас барах хүртлээ Түвдийг захирсан билээ.
Ингэхээр Монголчууд Түвдийн бүх юмыг хийж өгсөн нь ямар ч эргэлзээгүй.
Гүүш хан бол 1636 онд Хөх нуурт суурьшсан хошууд овгийн хүн бөгөөд “шар малгайтны” шашныг дэлгэрүүлэгч гол хүн болно. Гэхдээ манжийн Энх-Амгалан хаан хошуудыг дэмжиж байсныг дурдахгүй өнгөрч болохгүй. Иймээс Ойрдын Цэвээравдан хан 1717 онд Түвдийг эзэлж хошуудын ноёрхлыг түлхэн унагасан билээ. Энэ нь хэдийгээр Түвдийн төлөө дайн мэт харагдавч цаанаа их гүнзгий учир утгатай байсан байна.
Гүүш ханы “ард” Монгол ёстой баларч байлаа. Лигдэн хаан улааны шашныг авч, Манжтай тэрсэлдэж байв. “Цогт тайж” киног бүгдээрээ санаж байгаа байх…
Сүүлийн үеийн энэ түүхийг хүн бүр мэдэх хойно надад яриад байх юм алга. Харин зарим нэг дүгнэлт хийх л үлдэж байна:
1. Түвдийн шашныг Монголчууд бий болгоогүй ч түвдийн шашинлаг төрт ёсыг бий болгожээ. Өөрөөр хэлбэл нэгдмэл Түвдийг Монголчууд бий болгожээ.
2. Монголын эзэнт гүрэн эзлэн авсан нутаг орноо захирах “энх тайванч” үзэл суртлын хэрэгсэл байдлаар Түвдийн шашныг авч хэрэглэжээ. Энэ нь цэвэр улс төрийн зорилготой байжээ.
3. Үүний хариуд Түвдийн шашин төрийг хамгаалж, түүний амгалан тайван байдлыг хангах үүргийг монголын төр хүлээж байжээ. Энэ нь Түвдэд шашин хөгжих таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ.
4. Түвдэд төр шашны болон шашин хоорондын зөрчил гарахад Монгол төрийн зүгээс илбэн тохинуулах үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Энэ нь эргээд Монголын эзэнт гүрэнд эерэг нөлөө үзүүлдэг байжээ.
5. Монгол нь Түвдэд улс төр, эдийн засаг, цэргийн, Түвд нь Монголд оюун санааны тусламж үзүүлдэг заншил тогтжээ.
6. Монголын эзэнт гүрэн болон Түвдийн харилцаа нь шашныг бишрэн шүтсэн биш, харин түүнийг улс төрийн том бодлогод ашиглах явдал байжээ.
7. Монголын эзэнт гүрэн задрахад өрсөлдөн тэмцэлдэгч ноёдууд цэрэг эдийн засгийн тусламжийн хариуд Түвдээс оюун санааны тусламж авахыг хүсэх болсон нь Түвдэд илт давуу байдал бий болгожээ.
8. Гэхдээ Монголын эзэнт гүрэн задарснаар Түвдийн шашны бүлэг хоорондын зөрчлийг дахин ил гаргасан ба энэ нь нийт Монголд ихээхэн нөлөөлжээ.
9. Ингэснээр Монголын феодалуудын өрсөлдөөн тэмцэл шашны халхавчтай болж, шарын шашин нь Монголын феодалын бутралыг зогсоох биш, харин ч гүнзгийрүүлэх нэг гол хүчин зүйл болжээ.
10. Үүнд өрсөлдөгч Мин, Чин зэрэг гүрнүүд хутгалдан оролцох болсноор энэ үеийн улс төр, нийгмийн харилцаа шашин-улс төрийн тэмцэл өрсөлдөөний хачин ээдрээт тэмцэл болон хувирчээ.
11. Шарын шашныг Монголын нэг том хаан биш, өрсөлдөгч олон жижиг ханууд авах болсон нь шашны хэт их тэлэлтийг бий болгожээ.
12. Шарын шашны хэт тэлэлт нь Монголын нийгэм олон зуун жил бууран доройтох үндсэн шалтгааны нэг болжээ.
13. Энд би шарын шашны хүмүүнлэг энэрэнгүй мөн чанар хийгээд сургааль номлолын тухай огт яриагүй, харин шашин дэлгэрсэн нийгмийн хэлбэр, түүний зохион байгуулалт, эдийн засгийн мөлжлөг, мунхаг харанхуй байдал, нийгмийн хөгжилд саад бологч шинжийг ярьж байна.
14. “Шашны дэлгэрэлт” хийгээд “шашны хэт тэлэлт” нь үлэмж ялгаатай ойлголт болохыг цохон дурдаж байна. Мөн шашны өөрийнх нь бичсэн түүх, шашныг шинжлэх ухааны хувьд судалсан түүх хоёр газар тэнгэр шиг ялгаатай бөгөөд энэ ялгааг одоо болтол гаргаагүйг цохон тэмдэглэж байна.
15. Монгол дахь шашны асуудлыг шинээр дахин судалж, үнэлж дүгнэхгүй бол бид оюун санааны мухардалд нэгэнт орчихоод байна…
Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
2013 оны 6 дугаар сарын 9.
About Ганаа
Судлаач Ганаа 
Шарын шашин Монголын нийгмийн хөгжилд саад болсон гэвэл санал нийлэхгүй. Шашин нэвтэрснээр нийгэмд үгүйдээ л соёл оюун санааны дэвшил авч ирсэн. Ядаж л монголчууд өвчнөө анагаах талаар том дэвшилд хүрсэн. Улсын төрийн хувьд ч гэсэн. Өнөөгийн биднийг нэгтгэж байгаа НАРМАЙ МОНГОЛ үзэлд ШАШИН нэгт Монгол туурагатан гэдэг үг байнга дагаж явдаг шүү. Юань гүрний дараа монголчууд шашинтай шашингүй бутрах байсан.
1. Шашин гээгүй, шашны хэт тэлэлт саад болсон гэж байна.
2. Яагаад XIX-ХХ зууны заагт манай үндэстэн мөхөж байсан юм. Анагаах нь сайн байсан хэрэг үү.
3. Нармай Монгол үзэл шашны далбаан дор гарахаас өөр арга байгаагүй.
4. Шашинтай шашингүй Юань Монгол бутарч байсан. Зөв л байна. Шашин ямар ч нөлөөгүйг чи өөрөө баталлаа…
5. Шашнаа чам шиг мулгуу “өмөөрөгчид” устгадаг юм. Иймээс чиний “зөвшөөрөх, зөвшөөрөхгүй” надад огт хамаагүй. Ганцхан нотолгоо л хэрэгтэй. Гэхдээ Та нар тэгж чадахгүй…
6. Надтай ирж уулз, надтай “байлдаад” Та нарт ямар ч ашиг гарахгүй. яагаад гэвэл намайг дийлэх ямар ч боломжгүй…
shashnii dotood mon chanriin tuhai end bicheegui baigaa yum bish uu. zugeer l ulaan shar gesen 2 ursgal mongoliin butraliig ulan gunzgiruulsen gej bna sh dee
Зонховын зохиосон шарын шашин монголын нийгэмд сайнаар ч , саараар ч нөлөөлсөн гэдгийг судлаач өөрөө дээр хэлсэн шүү дээ. Юм бодогдуулахаар сайн өгүүлэл болжээ. Ганхуягт ажлын амжилт хүсье.
Манай сэтгэгчдийн шашны гүн ухааны болон бусад сэтгэлгээний бүтээлүүд бол гайхамшиг ш дээ. Даанч ч манайхан лам нь ч, хар нь ч бараг судалдаггүй ш дээ. Манайхан номонд мөргөдөг болохоос уншдаггүй юм…
Шашин сүсэг 2 бол шал өөр ойлголт ш дээ. Судлаач ах Монголчууддаа?! шашинаараа ижилдсэн /нэгдсэн биш шүү?!/ Түвд-Монголын түүхэн харилцааг судлан илэрхийлж тоймлон, өнөөгийн бидний шашин төр? зам мөр? уламжлал хөгжлийн талаар сануулаад, уншуулж судлуулах гээд бгааг анхаарч авууштай даа. Танд баярлалаа.
Будда гэж нөхөр шарын шашин соёл, оюун санааны дэвшил авч ирсэн гэж яаж хэлж чадаж байна аа? Хаа байгаа юм тэдний “шинжлэх ухаанч” бодьтой хийсэн зүйл. Худлаа дандаа “хийсвэр” амьдралаас тасархай зүйл яриад л явдаг. Монголчууд улсаа шашнаар нэгтгэх гэсэн арчаагүй арга хэрэглэсэнээс болж мөхлийн ирмэгт ирсэн нь “нэг шалтгаан” мөн. Улс нийгмийг тэмцэж бий болгодог юм. Зүгээр завилан сууж бий болгодоггүй юм.
монголчууд өмнө нь анагаах ухаан байхгүй байсан гэж бодоод байгаа юм уу, байсан нь муу байсан юм уу. монголын уламжлалт анагаах ухаанаас түвдийн анагаах ухаанд оруулсан юм их бий.
хэрэв баталгаа хэрэгтэй бол чамд гаргаж өгч болно. тэрнээс монгол харанхуй бүдүүлэг муу муухай зэрлэг хүмүүс байж байгаад дэлхийн талыг эзэлсэн ч юм уу. нэг тийм хачин юм байсан гэдэг орос хятадын түүхчдийн доромжилж муучилсан өгүүллэг нийтлэлээр яваад байвал бид хэн болох вэ
холын бодол, ойрын ухаан гэж сонссон л байлгүй дээ
Гэхдээ таны бодлыг хүндэтгэж байна. Бас шаин нэвтэрсэн түүхийг шинээр авч үзэх цаг болсон нь үнээн үнэн.
19-20-р зуунд монголчууд мөхөж байсан гэдгийг оросууд болон ЗХУ-ын түүхчид л тараасан домог. Энэ домог үнэн эсэхийг сайн шалдгах ёстой. Инэхгүй Солонгосчууд хүртэл бид монголчуудыг тэмбүүнээс салгасан гээд бичдэш болж. Тухайн үед дэлхий даяараа л нийтээрээ бичиг үсэггүй, анагаах ухаан нь өнөө шиг биш, өвчин тэмбүүнд дарлуулж байсан юм билээ. Жишээ нь Орос гэхэд л ард түмэн нь тэр аяараа бичиг үсэггүй боловсролгүй байж. ?Муу Ленин багшийн яаж үхсэнийг нууцалдаг нь нөгөө тэмбүүг нь эмчилж чалдаагүйтэй холбоотой гэж таамаг байж л байдаг. Шарын шашны хэт тэлэлт гээд байгаа юм чинь өөрөө бол зайлшгүй байх байлаа. Тэртэй тэргүй бүдүүлэг бөөгийн бурангуй ёс, шашны итгэл үнэмшил байхгүй байдал нь монголчуудыг сөнөөх байсан.
1. Бүх дэлхийд тэгж үздэг юм. Шалгаад байх юм юу ч байхгүй.
2. Тухайн үед тэмбүү дэлгэрсэн нь үнэн ч манайх шиг их байгаагүй. Энэ нь шашны хэт тэлэлттэй шууд холбоотой. Үүнийг няцаах боломж байхгүй.
3. Бүх дэлхий бичиг үсэггүй байсан ч манайх шиг тийм балай байгаагүй. Яагаад гэвэл түвд бичиг гадаад бичиг байсан.
4. Шашны хэт тэлэлт түүхэн ёсоор болсон. Харин түүний хэт тэлэлтийн системийг устгах нь бас түүхэн зайлшгүй байсан…
5. Энэ нь Монголчуудыг үндэстний хувьд аварсан…
6. Шашнаа надаас биш, “дотор” нь байгаа тэнэгүүдээсээ хамгаал…
Ленин багшаа мэдмэр болдог будда чиний монгол сөнөж бсан эсэхийг гүйцэд судлах хэрэгтэй гэсэн санаа чинь зөв ч бодит байдлыг үгүйсгэх? бусадтай дэлхийтэй барьцах! (арга нь бишээ?!) явуургүй сэтгэлгээ, сэдэвтэй хамааралгүй донгиорол чинь гачуу шигээ.
Будда худлаа таамаглан ярьж байж бас “их мэдэмхийрэх” юм. Баримттай юм ярь л даа. Энэ буддистууд ингээж “шинжлэх ухаанч” байж чаддаггүй шүү дээ. Хөөе найзаа “Улс орныг тэмцэж, бүтээж бий болгодог болхоос” шавьлан сууж бий болгодоггүй юм гэж хэлээд байхад.
яахаараа шашны итгэл үнэмшилгүй гээд байгаа юм. монголчуудын дунд бурханы шашны эхний нэвтрэлт нь хүннүгийн үед нэвтэрсэн гэж эд өлгийн зүйлс өгүүлээд байгаа. гэхдээ нийтээр биш тодорхой хүрээнд хаад ноёдын дунд байсан бололтой.
монголчуудын уул ус унаган нутгаа бөөгийн шашин, тэнгэр үзэлтэйгээ нийлүүлэн бишрэн хүндэлж явдагийг хэдэн бурхан өмнөө тавьчаад нүдээ аниад залбирч явдагтай зүйрлээд байна уу үгүй юу
энштейн шинжлэх ухаантай нийцэх шашин бол буддизм гэсэн байдаг.
мэдэх мэдэхгүй тарни цээжилж явахаар наад шашныхаа үзэл санаа, үүх түүх, гүн ухааныг нь судалж суувал таарна даа
Монгол дахь шашны асуудлыг шинээр дахин судалж, үнэлж дүгнэхгүй бол бид оюун санааны мухардалд нэгэнт орчихоод байна…
энэ үнэхээр үнэн үг байна. Тэмбүүний хувьд гэвэл Тухайн үеийн францад хүртэл тэмбүү бэлгийн өвчин маш их тархалттай байсан гэж сонсож байсан. Франц хүн хэлсэн. Орос энэ тэр өөрсдийгөө хүндэлдэг болхоор нэг их тэрийгээ яриад явдаггүй байх. Биднээс л дутуу байсан байв гэж.
За яахав. Шашин ярихаар тэмбүү ярих гээд байвал болж л байна. Тэмбүүний нэг үндсэн голомт нь авгай авдаггүй лам нар байсан юм. Хэдэн “авгайгүй” ламтай байснаа санаж байгаа биз дээ. Энийг шашны хэт тэлэлт гэдэг юм. Одоо ойлгомжтой юу ?!
Би монголын криминологийн нэг судалгаа хийж байсан юм. Нэг материалыг хараад би бүр нүд орой дээрээ гарч билээ: 20 дугаар зууны эхэн үед монгол дахь гэмт хэргийн тоогоор 1-р байранд эрийг эмлэх явдал байсан. Энэ нь тэр үеийн лам нар дүү шавь нараа эмлэдэг байсан асуудал. Шашин монголын нийгмийг хэрхэн сүйрүүлж байсан жишээ.
Буддын үзлийг би хүндэтгэж үздэг, философи талаас нь авч үзэхэд христ, лал, иудэйн шашин хажууд нь балчир хүүхдийн үлгэр шиг л санагддаг. Харамсалтай нь прагматик талаасаа хол дутуу. Өөр дээгүүрээ гүйж байгаа бөөсийг алж чадахгүй бол нийгмийн түмэн празитаа яах вэ дээ.
Манай өнөөдрийн шашны үйл ажиллагаа бол үнэхээр дампууралд хүрсэн нь үнэн. Гандангийн ном хуруулах захиалга өгдөг заланд нэг удаа ороод үнэхээр гутарсан. Тэнд ингэж бичсэн байсан: буян үйлдье гэвэл сайн залбир, тэгээд өргөл барьц сайн өргө. Юу гэсэн үг вэ!!! Нөгөө бусдад туслах, амьтан энэрэх, зөв явах гээд буянууд хэрэггүй болж таарлаа.
Бас дээр нь за тэр агуйд суугаад бясалгаад гэгээрэхээ байг гэхэд олны өмнө гараад олигтой яриад, шашнаа сурталчлаад хүмүүсийн хүндлэлийг олоод явж байгаа лам хүн би л лав сонсоогүй юм байна. Өнчин ядуу, хүүхэд, өвчтэй зовлонтой амьтдыг асран тэтгэсэн түүх сонсоогүй л байна. Одоо бол Буддаг гэдэг эзэнтэй Нарантуул л болсон юм шиг санагдсан.
Хүмүүст нь таараад байгаа болохоор тэгээд байгаад байдаг байх гэж ойлгодог. Хүмүүс тоохоо больчихвол байрандаа орох байх л даа.
Уг нь сүм хийдүүд нь хүний сэтгэл санааг ариусгадаг (ажил бүтээдэг биш), нийгэмд эрүүл хэм хэмжээ дэлгэрүүлдэг, очоод нэг сайхан үг яриа сонсоод, бодол оюунаа цэгнэчих боломжтой газар болчихвол зүгээр сэн.
Далай багшийг таалал болсоны дараа / мэдээж хэзээ нэгэн цагт тэгэх нь ойлгомжтой / Түвд бурханы шашны асуудал ер нь юу болох бол?
Тэр л их ээдрээтэй байна. Нөгөөтэйгүүр Ганаа ахын хэлсэнээр шашны түүхийг судалж нэгдсэн ойлголтод хүрэхгүй бол адгийн наад зах нь Бурханы шашныг хэт их доромжилон доош нь хийгээд амраахаа байлаа. Өөдөөс нь юм хэлэхээр л Монголчууд буддын шашнаас болж доройтсон гээд л ам таглах. Хэцүү байнаа. Би өөрөө уламжлал ёсоор буддын шашинтай хүн учираас их эмзэг байдаг. Тэгээд буддын шашин доройтоход хажуугаар нь бөө мөө гадны янз бүрийн шашин урсгал тэрнээс ч илүү аюултай ямарч итгэл шүтлэг байхгүй мөнгө , ашиг завшаан хайсан хүн сүрэг хүчээ авч эхэлдэг юм байна.
Муу ч гэсэн Буддын шашин нь байж байсан дээр юм байна гэж сүүлийн үед их бодох боллоо. Бас гурав дөрөв хуваагдсан Монголчуудыг Буддын шашнаас өөр холбох юм алга. Энгийн хувь хүний шүтлэг амьдралаас авхуулаад бүхэл улс үндэстэний байдалд илтэд нөлөөлж байгаа энэ шашны асуудлыг Ганаа ахын хэлсэнээр нухацтай авч үзэж ойлголтод хүрэх зайлшгүй шаардлагатай болсон юм байна.
Та тун зөв ярьж байна. Буддын шашнаас болоогүй, түүний тэнэг их тэлэлтээс болсон. Шашныг гаднаас нь хөнөөдөггүй, дотроос нь хөнөөдөг гэж Богд Зонхова өөрөө айлдсан…
Хөөе Энх найзаа “Улс орныг эрх зүйгээр” эмхлэдэг болхоос “шашнаар эмхлэдэггүй” юм. Нүдээ нээгээч. Ямар зуунд амьдраад байна аа? найзаа.
Харин чи ямар зуунд амьдарч байна аа ? Шашин болон гүн ухаан, урлаг соёл гэх мэт ихээхэн нөлөөтөй. Макс Веберийг үз…
Шашин, лам, ном. Энэ гурвыг ялгаж салгах хэрэгтэй байх. Гандан ороход захын нэг лам нь мөнгөний л тухай бодож, шашны нэр ашиглан сүсэгтнээс хэдэн халтар цаас салгахаа л урьтал болгодог юм билээ. Энэ замбараагүй байдлыг цэгцэлж Буддын шашны нэр хүндийг аврах хоншоортой номын хүү төрдөггүй л юм байх даа.
Энэ шашин маань л 21-р зуунд солонгос соёлын довтолгоо, хятад түрэмгийлэл, америк маягийн терроризмоос аварч үлдэх халхавч бамбай маань болох ёстой байх.
Чи тун зөв ярьж байна. Одоо яг ингэх цаг болсон…
Зөвхөн тухайлан энэ асуудалд хандах бол чойрын болон цанид номын сургаал, үзэл баримтлал харьцангуй сайн судлагдсан, сэтгэлгээ илүү гэдэг талаасаа өөрсдийгөө дөвийлгөн бодож Буддын шашинд дэвшилт өөрчлөлт болчих удирдлага,зохион байгуулалт, менежментийн болон бусад “ажил”-ыг орчин цаг үеийн нөхцөл байдалд зохистой нийцүүлэхийг хичээж, монголчууд санаачлага гарган “оролцож зангидвал” болох мэт.
Бүрэн боломжтой. Хийх цаг нь болсон…
маш олон хүчин зүйл нөлөөлнө шүү дээ
шашин төрийг хослон баригч гэгчээр л
Bi saya Dundad Asiin tuuhiin tovchiig unshij duuslaa, bidnii tuuh ter chigtee nuudelchin suurin gazrin hoorondin harilcan zohicson, harilcan hamaaraltai,harilcan 1 negiigee huis temtersen, honooson, hooson, araas Ni eldej mushgisan tuuh baij ee. Yasan ch hoorondoo holildoson um!?! Tuvd, mongol ovguud,tovd,mongol 2Uls ni busad Dundad Asiin uls undesten, Tor ulsuudaas hamaagui iluu omno negdmel heltei, bichigtei,negdmel undesten bolj bureldesen um baina lee. Hichneen ovog aimag uls or suraggui alga bolson um dee!!! harin bid chini mongolooroo orshij bna!!!omogshiv
Монголчууд Түвэдийг эзэлжээ. Гэхдээ Түвэд, Монгол генийн хувьд гарал нэг юм огт байхгүй. Ямар ч хамаагүй шүү!!!!!!!!!!!!!!! Түвэд харин ч Сино-Түвэд хэлт ард түмэн. Би өөрөө оюутан байхдаа түвэд хэл судалж байлаа. Хятад хэлтэй төстэй л дээ. Жишээ нь Хятадаар аав, ээжийг “па, ма” гэнэ. Түвэдээр ч бас “ма, па” л гэнэ. Хятад Түвэд урьд нь нэг хэл байсан болхоор тэр. Нарийн ярьвал балба ба түвэдүүд одоо дайсан гээд байгаа хятадуудтайгаа угсаа гарвал барилдлагатай ард түмэн. Харин сүүлийн үед Түвэд Балба Монголчууд гарал нэг гэсэн гуйвуулгыг санаатайгаар тараах болсон, түвдийн талаар үзэж судлаагүй хүмүүст буруугаар ойлгуулах гээд үзээд байгаа юм. Ядаж түвэд хэл цагаан толгой үзсэн хүмүүс бол арай л өөр байхсан даа.
Бид Оросуудыг эзэлж нэгдмэл үндэстэн болгосон. Тэдний хэл славян. Тэгээд яагаав ?! Би монгол, түвд нэг үндэстэн гэж хэлээгүй. Монгол Түвдийг үндэстэн болгож нэгтгэсэн гэж байна. Чамд генийн ямар ч судалгаа байхгүй, тэгээд хэл рүү орж солиорч гэнэ. Шинжлэх ухааны зах зух мэдчихээд солиор…
Ганаа ах ёстой үнэн хэллээ.
Би тантай санал нэг байна. Ямар ч шашны номлолыг ‘зөв сонсвол’ үзэл суртлын хувьд зөв санагддаг, гэвч би нарийн мэдэхгүй. Гэтэл манайд тэлэлт гэнүү, дэлгэрүүлсэн байдал гэнүү тэр нь их тэнэг. Одоо бодъё л доо, авгай ламруу утас цохиод ийм нэг юм байна яахуу гэх, өнөөх нь далдыг мэдэж, ирээдүйг хардымуу яадгийн тэгээ гэх. Гэтэл Далай багш нь алив зүйлийг урьдчилан харж, төлөглөх ёсгүй, боломжгүй гэх. Ингээд Монгол дахь буддизм бодохоор өөрөө л өөрсдийгөө гутаагаад, устгаад л байнашд. Хэдийгээр өөрөө унасан хүүхэд шиг боловч хүн ардыг араасаа чирээд доош л яваад байна. 21-р зуунд айПад барьчаад зөвхөн зурхай л уншиж, үс засуулах өдрөө хардаг хүмүүс байна. Хэрэв тархи нь хөгжихгүйм бол айПадаар ч яаадгийн, лам дээрээ л очихгүй дээ. Бид жаахан нүдээ том харж уншаад, уншсанаа ухаан болгох ёстой цаг болсоон. Шашин байх ёстой биз, гэхдээ одоогийн Монголынх шиг биш.
Монголчуудын туулж ирсэн бодит түүхийг гаднынхны эрх ашиг сонирхлын үүднээс бус харин монгол үндэстэн судлаач хүний өөрийн санаачлага зүтгэлээрээ цуглуулан эмхтгэсэн мэдээлэл, цэгцтэй мэдлэгийн байр суурь, түвшингээс уншиж танилцан оюун бодолдоо шүүн тунгаах боломж олгож, бидний мэдэхгүй явэ ирсэн олон баримт, мэдээллийг олж өгч буй нийтлэлч-д талархаж байна.
tegeed shashin, tseregiin haritsaa zohistoi neg negendee tusalj baihad yagaad Mongoliin ezent guren unachihav?…Togoontomor haaniig taivan-ii arlaas neg janjin irj but zohison gej duulsan…Sohoichihood yugaa harj baigaad ter jijighen aralaas irsen janjind but zohigdsoniig gaihaad baidag ym
Адонис аа. Би “зохистой” гэсэн үг ганц ч удаа хэрэглээгүй. Харин ч “зохисгүй” байсныг хэн ч бэлхнээ харж чадна. Чи санаанаасаа зохиодог болоо юу ?! Тогоонтөмөр хааны хувьд дотоод шалтгаан их. Манай ноёдын өөрийн зөрчлөөс болсон. Цэргийн жанжиддаа итгэсэн бол, ордны хов живд автаагүй бол гэх мэт…
Чи сэдвээр ярьж сур. Энд би Монгол-Түвдийн харилцаа хийгээд шашны түүхийг бүхэлд нь ярьж байна. Чи эзэнт гүрний нуралтын ганцхан үе рүү хадуурч байна. Ингэж болохгүй…
Tanii sanaagaar bol Togoontomor haaniig beijingees zugtah hurtel tuvd Mongol hoyriin hariltsaa tentsvertei bsan gej oilgoson…ternees hoish yu bolson geheer shashnii het telelt bolson gesen…tegeheer jinluuriin neg tald bsan huch ugui bolohod nogoo tal ni deesheegee tsoilj garch irne…haritsaa aldagdana…tegeed bugdeeree lam bolson… tanii gargaj bga sanaa zov bol Ih gurnii zadral ni tsereg shashintai ih hamaaraltai zuil bish bj…Tegeheer yu bj bolohov l gej tanaas asuusan ym?
Үр дүн нь юу болсныг чи бид бүгдээрээ мэдэж байгаа. Чи яахаараа сүүлийн үед “юм зохиодог” болчихвоо. Жишээлбэл: “их гүрний задрал нь цэрэг шашинтай их хамааралтай зүйл биш” гэж би огт хэлээгүй. Бас Тогоонтөмөр хааны үед “тэнцвэртэй байсан” ч гэж хэлээгүй. Ингэхэд чи чинь өнөөдөр яачихаад байгаа юм бэ ?! Нэгэнт би хэлээгүй, тэгээд үр дүн нь хэн бүхэнд тодорхой асуултад би хариулах албагүй шүү дээ…
үгүй нэг тлам л “хараагаад”, “Хайран сайхан Даадуу минь” гээд бид чинь бараг 100 жил болоод гэдрэг буцсан гэдэг. Үүнээс хойш жинлүүр ч гээд байх юмгүй дан тиймэрхүү өнгө аясанд явсаар… Дээр ssss зөв хэлжээ, түвд, монгол генийн хувьд гарал нэг юм огт байхгүй. Харин ч манай газар нутаг, ард иргэдээс таслаад өөрсөддөө нийлүүлчихсэн(Дээд Монгол, Цастын Монгол, Хөх нуурын). Хөх толботуудтай гээд ярих болж л дээ одоо.
тогоонтөмөрийг нэг жижигхэн арлаас ирсэн жанжин бут ниргээд монгол руу хөөсөн гэх гээд байна аа даа. ха ха
юм унш л даа анд аа
дараа нь сайн бод тэгээд бичиж сур
Tsaashdaa Mongolchuud Tuvduudtei yamar bodlogo barimtalj haritsah we? Yaaj Tuvduudiig heregteigeer ashiglah we? Orosiin Sibirt Tibet maygiin Buddhism iig delgervvlhed demjleg vzvvlwel ene n ireedvin Mongold heregtei ashigtai baij boloh? Buryat Tuva naraar damjuulan Altai Khakast Buddhismiig delgervvlhed Tibet vvdiig ashiglah tsaashlaad Yakut hvrtel? Ene n Geopolitic iin huvid Mongold ih ashigtai gej bodoj bn ?
Их хэцүү боловч бидний заавал шийдэх асуудал. Энийг л хөндөх гэж би энэ өгүүллийг бичсэн юм. Манайхан “айгаад”, “тойроод”, эсвэл “хоосон мэдэмхийрээд” ярьдаггүй шүү дээ. Энэ талаар ярилцах цаг, боломж бидэнд гарна буй за…
ochvvhen minii sanaag saishaasan sudlaach ah tand bayrallaa! yerun minii bodoloor mongolchuud jaahan ambitstai baih yostoi! Yamarch uls oron tom gvrnvvdiin dund vrgelj jijigreed baiwal jijigeereel bn! Bidend bvs nutgiin hemjeend arai orgon tsar hvreetei setgeh bvren bolomjiin tuluu hiliin gadna bui vndes ugsaa negt ahan dvvsmaani vrgelj harj haruuldaj belen baidag baih gej boddog! ta martsagdsan sedew boloh Panmongolism iin talaar dahin shine niitlel bichvvl ih sonirholtoi bn!
Ингээд л шашныг улс төрийн зорилгоор ашиглах гээд байх юм. Яасан хаширдаггүй улсууд вэ? Содномоо. Түүхээсээ суралцаач. Ирээдүйг харъя гэвэл түүхээ унш гэдэг дээ.
Ямар ч байсан бид энэрэнгүйн сурталт шашиныг ашиглаж эзлэгдсэн болон хөрш орнуудаа энх тайванч хүлцэнгүй энэрэнгүй байдлаар тогтоон барьж амгалан оршин тогтнох гэсэн бодлогоор түвд болон буддын шашиныг тэтгэж дэлгэрүүлж байгаад эзэнт гүрний задралын үед өөрсдөө энэ үзлээрээ нэгдэх санаа агуулж дэлгэрүүлээд адаг сүүлд шашиндаа эзлэгдээд мөлжүүлээд балраад байгаа юм байна тэгэхээр одоо энэ байдлаа засах гэхээр дэлхийд түгсэн энэ шашины эсрэг үзэл гаргаж өөрсдийгөө аврах гэхээр энэ хэрэгтэй шашинаа устгачих гэх гээд байгаа юм байна зөв биздээ тэгэхээр далай ламыг ашиглаад манайд нүүрлээд байгаа тарни ид шидийн мунхрууллыг багасгаад буддын гүн ухаан талд нь түлхүү дэмживэл алс ирээдүйд зохистой гэсэн үг юм уу даа
Сонин гэхэд баабар хүртэл телевизийн нэг ярилцлагадаа “нас яваад бгаамуу хаашаан сүүлийн үед буддын шашин зүйтэй санагдах шиг” гэдэгчлэн бидний улс монголчууд “энэрэнгүй? буяныг, бусдыг? аливааг төлөв “хоосон” “хоолтой” байдалд нь ухаарахыг хүсэмжилдэг буддын шашныг илэрхийлэн удирдагч 14р далай ламаар дамжуулж /өөрөө ч мухар сүсэг хэрэггүйг сургасан/ өнөөгийн учир замбараагүй Монголд нүүрлээд буй мухар сүжиг, элдэв сүсгийнхээ тойргоосоо хагацвал зохистой бхоо.
Та ер нь тун их дөхүүлж байна. Шашиндаа “эзлэгдэх” ч арай л биш юм аа. Би бол “хэт тэлэлт” гэж нэрлэсэн. Хэмжээнээсээ хэтэрсэн гэх үү дээ…Уг нь Буддын гүн ухаан, сургаал ном бол төгс зүйл л дээ…
шашны шинэтгэл гэдэг бол нийгэм, техник, технологийн хөгжлөөс хамааран гарч ирж байдаг зүйл гэж бодож байна. зарим нь тэлэлт нь хязгааргүй байдаг бол зарим нь мөхөж сөнөдөг зүйл. шашин улс төр хоёр хэзээ ч салангад байгаагүй нь тодорхой
Маш шинэлэг зөв зүйтэй нийтлэл болжээ. Эхний дүгнэлтүүд ер нь боломжийн талдаа. Тэр дундаас 6 дахийг онцолмоор байна. Түүнээс хойшхи нь биш ээ. Буддын шашны философитой нь танилцахын цагт арын дүгнэлтүүд биш болохыг аяндаа ойлгох болноо.
Уг нь би Буддын шашны философитой муугүй л танилцсан ш дээ…За тэр яахав, заавал надтай санал нийлэх албатай биш. Харин энэ тохиолдолд Чи, Та нар санаа оноо, бас шүүмжээ өгүүлэл болгоод бичиж болдоггүй юм уу ?! “Боломжийн талдаа”, “Биш ээ” гэдэг үгэнд би үнэн дургүй. Тэгээд ч энэ асуудал Буддын философитой ямар ч хамаагүй, харин түүхтэй хамаатай. Надад хэн ч философиор гайхуулж чаддаггүй юм. Харин бодитой шүүмжилбэл би хүлээн авахад бэлэн байна…
Ганаа ахын ааш яахав чиний ойлт хэцүүдчихжээ кк. Ойлгох ойхын зуур, хатуу хийгээд зөөлөн дэвсгэр бас чухал?! байдийшд… Тодруулбал хаанаас юуг? юу! ойлгож, хаашаа юунд шингээж бгаан чухал гэсэн үг.
Барууны философи гэх “цэцэн мэргэнд дөхөх буюу мэтгэлцдэг”, дорнын гүн ухаан хэмээн нарт автан энэхүү 2 сэтгэхүйг \сэтгэлгээ, сэтгэхүй нь ухаан хийгээд сэтгэлээс ангид шүү\ хольсон ЛОГИК гэж ярьдаг ухамсарладаг нөхдүүд!? МОНГОЛ УХАМСАР “цаглашгүйн туйл” болох “ХАР УХААН”-д дээд “ҮНЭН” бийг мэдэж, мэдрүүштэй л дээ. Оршихуйтайгаа бүхнийг зохицуулчихдаг МОНГОЛЧУУД?!-д амьдрал, орчлон, ертөнцийг тольдон? шүүж тунгаах ЧАНАР, ЧАДВАР, ГЕН гэж буйг сэхээрч явууштай.
За тэгвэл таны тэр дүгнэлтүүд дээр логик шинжилгээ хийе л дээ.
таны дүгнэлт
6. Монголын эзэнт гүрэн болон Түвдийн харилцаа нь шашныг бишрэн шүтсэн биш, харин түүнийг улс төрийн том бодлогод ашиглах явдал байжээ.
энэ хүртэлх дүгнэлт ерөнхийдөө үүнд багтана. Тэгээд мөн Бурханы шашин ямар том шашин \соёл шинжлэх ухаан\ болохыг та нийтлэлийн эхэнд дурдсан. Тийм том нөлөө бүхий шашиныг ашиглаж байсан улс төрийн том бодлого гэдэг тэгэсгээд л хямарч, задарч мөхөл тийшээ хандах тийм хямдхан юм байж болох уу? энд логик алдагдаж байгаа биз?
Тийм учраас би арынх нь биш ээ зөв дүгнэлт хийхийн тулд суурь философитой нь танилцах хэрэгтэй гэж зөвлөсөн билээ. Харин таны танилцсан буддын шашны философи юу болохыг мэдэж болох уу?
аа тийм бас яагаад “шүүмжээ өгүүлэл болгоод бичиж болдоггүй юм уу” гэж?
бичсэн ч юм билүү?
Чухам тийм учраас би нээлттэй үлдээсэн. “Тэгэсгээд хямарсан”, “хямдхан” гэдэг чинийх шиг ийм хөгийн логик няцаалт энэ дэлхийд байхгүй. Битгий шогтоод бай. Үүний тулд коммент биш, том өгүүлэл бичих ёстой чамд хэлээд байна. Философийг комментоор бичдэг чам шиг хүн түүнийг мэддэггүй юм. Битгий олон юм донгосоод бай, нусгай минь…
Пөх юу уншчихваа? ямар муухай ааштай юм бэ? 🙂
Ганаа ах минь би хэлээд байна. Таны дүгнэлтүүд 6 хүртлээ дэлхийд том нөлөөтэй том шашиныг ашиглаж байсан улс төрийн том бодлогын талаар байснаа 7-с цааш тэр ашиглаж байсан шашныхаа золиос болж арчаагаа алдсан тухай болоод явчихлаа шүү дээ. Үүн дээр чинь логик уялдаа хөөж байна. Одоо ч дэлхийд нөлөөллөө алдаагүй улам хүчтэй нөлөөлөх болсон тийм том онол номлолыг ашиглаж байсан тэр том улс төрийн бодлого яагаад бусдад давуу тал олгоод өөрөө мөхөх болдог юм. Үнэндээ мөхөөгүй л биз дээ? Цаана нь давхар ухаан байсан юм биш үү? Бид тийшээ орох хэрэгтэй юм биш үү? гэдэг санааг цухалзуулж байна шүү дээ. Юу нь дэлхийд байхгүй хөгийн логик няцаалт болчихвоо би ер ойсонгүй.
Тэгээд ХХ зууны эхэнд манай үндэстэн мандаж байсан болж байна уу ? Мөхөж байсан. Уламжлал болон мөхөх мөхөхгүй гэдэг бол огт тодорхойгүй ойлголт. Ядахдаа чи аль үеийн уламжлалаа ярьж байгаагаа хэлэх ёстой. Чамд ёстой логик алга. Чамайг формал логик сураад өөрийнхөө юмыг бичтэл чинь чинь “хаалаа”. Чи өөрийн санааг өгүүлэл болгоод бичих ёстой. Энэ бол комментоор шалчигнах зүйл огт биш…
Чамаас амьтан хүн үймүүлэхээс өөр “ид шид” гарахгүй. Чам шиг философид дуртай юмнуудыг үзэхээрээ нэг болсон…Чамтай ярих ч хүсэл алга…
Цолмон чи Монгол улс ХХ зуунд мөхөж байсныг яагаад бодож үзэхгүй байна аа? Тэр үеийн бодит нөхцөл байдалыг олж харахыг хичээгээч. Худлаа хийсвэр дүгнэлт хийгээд байх юм. Тэгээд бас түүх ярих гээд. Эрийн сайндаа мөхөөгүй биш. Бусдын хүчинд үлэж хоцорсон. Түүх сайн унш.
Tuvduud er ni hunii ach meddeggui oodgui yumnuud uls-g n uls shig uls bolgood ogch bhad mongolchuud-g hoorond ni alaltsuulah hor ch ih hutgasan daa Chinggis khaan helehdee Tangud uls mohoogu gedg-g ogloo bur nadad sanuul gesen baidag ni ch uchirtai tuuh-n tursh 2 tal-g hoorond ni yas hayah muuduulah tegeed oorsdoo bol tseveren ulddeg t-m bsan jishee ni ulaan shar ursgal ni hoorondoo terseldeed Ulaan ni Halh mongoloos Shar ni baruun mongoloos tuslamj guin hoorond ni alaltsuulsan. Mongol-g manjid ezlegdehed hamg-n ih noloo uzuulj manaih-g manjtai alaltsuulaad oorsdoo tend sugarch uldeh gej 200 jil tursh hor nairuulsan. Ankhnii Dalai lam ni ch bas mongol khun geed bodhoor bas ter dogshin ulaan shahius Jamsran burhan ni ch gesen Abdai haanaas aisandaa hiij shutdeg baisan gej bgaa. Uls-g ni ch mongolchuud baiguulj ogson shashin-g ni ch mongolchuud delgeruulj sanhuugeer demjij irsen t-m baital tuuh-n tursh manaid dandaa gai bolj irsen baidag yum Manaihan ted nart guzee guzeeger shar tos arvain guril alt mongon embuu baidgaa l bariad badarchlaad ochdog baij butsaj irehdee 1 shashinii tsol heden tuvd hel deer bichsen sudar l chirch irdeg baij manai baylag mon ch ih ursssan daa Tuvd-ruu etsest ni helehed Mongol-n zaya ih yum bn tuuh unen shogloomtoi yum Mongold hamg-n ikh gai bolson Manj nar sonoos alga bolloo odoo Tuvduud udahgui araas ni oroh baih manaihan l Dalai lam geed sogdood morgood baidgaar Tsogt Taij bol dalai lamd morgoson hun tolgoig avdag baisan yum
Minii bodohod manaid budda-n surgaal neg ursgal shar shashin delgersen odoo tor-n gol shashin bolsond buruutgaad baih yum baihgui humuus shuteh eseh ni huvi hunii erh bi demjdeg hamg-n durgui yum ni bid yahaaraa oor-n hel deer sudar nom-g ni unshij oilgoj bolohgui zaaval tuvd hel deer bichsen oilgohgui yum tseejleh esvel sonsood suuj baih yostoi gej mongoloos oor iim uls baidag uu oor hel deer bichsen hench oilgohgui yum tseejleed suuj baidag bugd-g ni Mongol helruu orchuulaad Mongol hel deer unshmaar bgaan Jishee ni huuhed ni zamd garah gehed ovoo ni mongol hel deer orchuulsan hiimori san unshaad huuhduud ni dagaj unshaad uchr-g ni oilgood zalbiraad boloh bishuu lam deer ochno amandaa l neg yum unshaad baina uchir ni ul oilgogdono teregeer ene bol yah araggui deerem yum bichig useg meddeggui hund chi en-g unshaad oilgood gar usgee zur gesentei l adil Mongol ulsad tor bodlogo gej baidag bol shashin nom buh hereg mongol hel deer yavmaar baina
unen zuil bichjee.zarim neg ni ene niitleliig anhaaraltai ynshaasai.tghgui shuud l ongotshon dugnelt hiigeed baina uudaa.Ganaa ah delgerelt ,telelt gg 2 ugiig mon ch olon ydaa yalgaj salgaj helj bnshuu dee.ternees shariin shashin muu muuhai gj helsen zuil alga.
Ганаа ахаа та Болорболд,Баярхүү,Молор-Эрдэнэ нартай уулзаж байв уу ?Та 4 та нартай санал нэгтэй олон хүмүүстэй нийлж байгаад нэг сайхан нэгдсэн дуу хоолой болоосой гэж хүсч байна .Хүний эрх ,ардчилал,сайн засаглал,хэвлэлийн эрх чөлөө ,иргэний танхим…Одоо бидний үеийн 20-30 насны залуус бүр хорвоогоос тасарч дууслаа Бидний ирээдүй маргаашгүй ирээдүй л болж байна.
Молор-Эрдэнэтэй уулздаг юмаа. Бас хүндэтгэж явдаг. Ярилцдаг, Та нарын хэлээр бол “хэрэлддэг”. Гэхдээ энэ нь бидэнд их хэрэгтэй байдаг, сэтгэлгээнд их тус болдог юм. Энэ залуу их өснө өө…
Ганаа ах,эхэн хэсэгт Монголчууд очиж түйвээсэн байгуулж өгсөн гэх мэт Тоба Сүмбэ Өмнөд хүн гэх мэт миний бодлоор одоогийн Монголчуудтай ямар ч холбоогүй мэт.Учир нь үеийн үед янз бүрийн нөхөд урагш явж ууссан байдаг.Дээр дурдагдсан нөхөд,алийг тэр гэхэв.
Мөн санал нийлж байна.Монгол буддизм бол харанхуй бүдүүлэг.Азийн орнуудын “хятаджуу” буддизмууд оуюны болоод мораль талаараа хамаагүй илүү давамгай байдаг.Зэн буддизм гэх мэт.Төвд ламаизм бол зөвхөн Монголд ч биш Төвддөө ч завхарсан хэвээрээ байгаа юм билээ.Миний бодлоор Гэлэгба ер нь Төвд ламаизмын хамгийн мундаг хэсэг нь дүрслэх урлаг.Тангка зураг,урлаг талаасаа маш дээгүүр үнэлэгдэнэ.Харин цэвэр БУДДА БУДДИЗМ гэж ярьвал харин ч үндсэн зарчмуудаас зөрдөг.
Ер нь тэгээд Манж нарын нөлөө их.
Энд би шашны гүн ухааны үндсийн талаар, түүний үнэн эсэх, буруу зөвийн тухай асуудал огт яриагүй. Зөвхөн түүний нийгмийн хэлбэр, хэт тэлэлтийн тухай ярьж байна…
Saikhan niitlel baina Ganaa akh. GEREL :d
Minii oilgosnoor Tovdiin gekh todotgoltoi Buddin shashiniig zovkhon delgeren tugekhed ch bish Tovd (Tibet) gekh odoo Bugd Nairamdakh Nangiad Ard ulsad kharyalagdaj bui ene ard tumen uls (undesten) bolj, delkhiin 3 tom shashinii neg bolokh buddiin khemeekh ene tom filosofiig (Ganaa akhiin ene sited nevtersen tcagaas khoish Filosofi gesen ugiig khamaagui khereglekhees aikh emeekh bolloo kkk) khogjikhod ni ch Mongolchuud bid l khamgiin tom tus khurgesen tukhai l bid sanaa bodloo kheltcgeej baina l daa. Manai tuukhchid todiigui Tovd, Enetkhegt ochij suraltcaj (todorch) bui zaluu lam (gegeeregch gej khelj bolj baina uu ugui you) mon adil Buddiin Filosofios gadna ene tom shashin bolon ene shashinii ekh oron bolokh Tovd ulsad Mongolchuudiin guitcetgesen tuukhen tom uurgiig Mongolch erdemten talaasaa sudlaachee l gesen msj ogch baina l gej bi oilgoj bn.
Mongolchuudiin guitcetgesen TOM uurgiig Bid sudlaad notlood , gargaj taviad ch Tovd ni ch busad sudlaachid ch delkhii ch toodoggui um baij. (Daatctai sudlaad facttai gargaad tavibal ch bas ch gej oor l baikh l daa kk) Za ter khamaa alga. Kharin Gevch nogoo talaas khamgiin chukhal bogood gol dugneltuud 7-oos ekhelj baina gej bodoj baina shuu.
Uchir ni ene bol Mongol ulsiin sulran doroitokh bolson neg gol shaltgaan bol Buddiin shashin (shar ulaan geed l Mongolchuud khuvaagdaj ekhelsen baigaa. Tcogt taij ulaan-Torbaikh shar, Galdan boshigt baakhan lam khognodog ”Khogno Tarni” bas ulaan shariin ursgalaas bolson gej oilgodog) Dan gantc ulaan sharaasaa ch bish oor olon shaltgaanuud baisniig 7.-oos khoish Ganaa akh kheljee gej l bi bodoj baina. Ergeed neg khartcgaay l daa.
7. Монголын эзэнт гүрэн задрахад өрсөлдөн тэмцэлдэгч ноёдууд цэрэг эдийн засгийн тусламжийн хариуд Түвдээс оюун санааны тусламж авахыг хүсэх болсон нь Түвдэд илт давуу байдал бий болгожээ. (Khalkh Oirdiin zorchil khurtcadsan yed Dalai lamiin noloo Khalkh, Oirdiin noed, khanguudad ikheekhen huchtei baisniig olon l tuukhiin survaljuudad durdsan baidag )
8. Гэхдээ Монголын эзэнт гүрэн задарснаар Түвдийн шашны бүлэг хоорондын зөрчлийг дахин ил гаргасан ба энэ нь нийт Монголд ихээхэн нөлөөлжээ. (Za nogoo shar ulaan saj gelugbaa geed l yavakh baikh daa)
9. Ингэснээр Монголын феодалуудын өрсөлдөөн тэмцэл шашны халхавчтай болж, шарын шашин нь Монголын феодалын бутралыг зогсоох биш, харин ч гүнзгийрүүлэх нэг гол хүчин зүйл болжээ. (Deer khelsenchlen Tcogt, Torbaikh geed l….)
10. Үүнд өрсөлдөгч Мин, Чин зэрэг гүрнүүд хутгалдан оролцох болсноор энэ үеийн улс төр, нийгмийн харилцаа шашин-улс төрийн тэмцэл өрсөлдөөний хачин ээдрээт тэмцэл болон хувирчээ. (Endees l Khalkh Oird negdekh bish kharin esregeer Mongol uls buuran doroitoj Zurchid,Nangiaduudiin idesh bolj khamgiin chukhal zuil bolokh tusgaar togtnoloo aldakh ekh uusver tavigdsan….geed l)
11. Шарын шашныг Монголын нэг том хаан биш, өрсөлдөгч олон жижиг ханууд авах болсон нь шашны хэт их тэлэлтийг бий болгожээ. (Odoo 1 tom khaangui 4 khalkh aimag, 4 oirad ingeed l tusgaar togtnoloo aldjee….geed l)
12. Шарын шашны хэт тэлэлт нь Монголын нийгэм олон зуун жил бууран доройтох үндсэн шалтгааны нэг болжээ.(Tusgaar togtnoloo aldaad busdiin booliin bool, bosgonii zartc baisan, zartc baigaa uls oron khogjson tuukhiig delkhii khir ikh medekh boloo. Manjiin Chin khemeekh gurnii darlald baisan “Bassal ch umuu you ch um baisan Mongolchuud 200 garan jil jargaj bas deer ni khogjson l gej bitgii khudlaa kheleerei dee” Mongolchuud delkhiigees-delkhiin khogjloos khir ikh-kheden jileer tasarsaniig toocson erdemted odoo bain uu baival ugiiug ni sonsokh umsan. Tusgaar togtnol khemeekh khamgiin nandin umaa aldsan Mongolchuud bid ardiin khuvisgalaas khoiush tusgaar togtnoloo uurd olj avaad “Toriin tolgoid baisan baigaa khogiin novshnuud $-s l bolj tusgaar togtnoliig maani bitgii l naimaaltcaasai bile. Etceg ovgod maani erkhbish deerees kharj, Mongol tumnii mini zaya buyan kharj bui bizee” odoo bidnees “tasartcan” delkhiigee guitcekh gej yaj yadaj baigaag bid oorsdoo kharj baina shuu dee. 700 garui sum khiided erchuud ni shavilaad suuchikhaar ene uls orond khen baylag buteekh bilee. ter olon erchuud sakhil sanvaar khurten ekhner avakhgui bolokhoor hun am maani yaj osokh bile.
Khet dovchgonsond uuchlaarai. )
Etcest ni:
Buddiin surgaal Filosofi nadad khamgiin taalagdag syrgaal, ertontciig uzekh uzel bile.
Bi Mongolchuudiinkhaa l negen adilaar shuten zalbirch, deedelj yavdagaa.
Gevch bas neg dugnelt (Ganaa akhioin neg gol dugnelt) TELELT-Alivaa um khemjeeneesee khetrekheer you boldogiig Buddizm ch ooroo surgadag l um bainlee.
Ene TELELTEES-KHETRELTEES bolood l bukh um ruu shashin-lam oroltcood l uildverlekh , setgekh , khogjikhod saad bolood baisaniig-saad bolood baigaag l kheleed baina l gej bi bodoj baina. Suuldee zarim ni bur business bolgoj bina shuu dee. Ene talaar Ganaa akh :
6. Шашнаа надаас биш, “дотор” нь байгаа тэнэгүүдээсээ хамгаал…
Шашныг гаднаас нь хөнөөдөггүй, дотроос нь хөнөөдөг гэж Богд Зонхова өөрөө айлдсан…
Gejee.
Галдаан. Чамд үнэхээр их баярлалаа. Чи надад их тус боллоо.
Нэгэнт тухайн үеийн нөхцөл байдал уруу яваад орсон тул дуугүй байж чадсангүй.Миний тэр яриад байгаа хамаг бусармаг,лам шүтдэг,бүдүүлэг зан үйл нь ламаизм буюу Төвд буддизмд байна.Монголд болохлээр хэнч мэдэхгүй юм дуржигнуулдаг эхнэр хүүхэд байтугай архи тамхи хэрэглээд явдаг.Хэрэв Монгол дээхрх Галдангийн хэлсэнчлэн “бурханлаг” буддизмыг сонгомоор байгаа бол Төвд шарын шашнаас татгалзхаас өөр аргагүй.Ядаж л дотор нь реформ хиймээр.Ажаад байхад 14-18 зуунд Төвдөд буддизм ангийн давхаргат улс төр хийх гол хүч хэрэгсэл байснаас сургааль номлолоороо огт хөгжөөгүй.Нөгөө талд гятдууд Буддизмыг өөрийн Күнз Даотойгоо хольж байгаад философи утгаар нь хөгжүүлсэн.Тийм ч учраас одоог хүртэл ламаизмг нэг төрлийн барбаризм гэж үздэг.Манж гүрэн яагаад Шарын шашинг төрийн шашнаа болгосон нь зөвхөн монголчуудын хүчийг барих гэж байсан болоод тэр.Тэнгэр Тэтгэгч хаан хэлсэн байдаг “As the Yellow Church inside and outside of China proper is under the supreme rule of these two men all the Mongol tribes bear allegiance to them.By patronizing the Yellow Church we maintain peace among the Mongols.This being an important task we cannot but protect this religion”
Мөн нэг юм цохон дурдахад манайхан,ялангуяа орчин үед Манж/Жүрчидийг хэт алсын хүмүүс шиг ойлгодог.Бүр хятад аятай.Эхэн хэсэгтээ тэд мань хэдээсээ ялгагдахгүй байсан.Харин ч Нурхач болоод нөхдийн сүр хүч их болоод манайхнаас Хорчин анхлаад өөрсдөө дагаар орцгоосон.Нэг талаар урвасан гэж ойлгож болох,нөгөө талаар хүч илүү нүүдэлчин манлайлагчаа дагалаа гэмээр.Ер нь 4 монгол(Цахар Түмэд Ордос Халх) удирдлага дорой,хоорондоо тэрсэлдсэн.Хамгийн гол нь Манж-Төвдийн холбоо ээнэ бүхний цаагуур явсаар байсан
Ер нь манайд оюун санааны хувьсгал хийх цаг болсон. Үүний нэг том хэсэг нь шашны шинэчлэл байх нь мэдээж хэрэг. Үүнийг хамгийн түрүүнд нэлээд нухацтай ярих хэрэгтэй. Шийдэхгүй байсаар байтал бугшаад байна. Энэ л хамгийн их аюултай..
Гялайлаа Ганхуяг ахаа, залуус биднээ МОНГОЛЧУУДАА гэх их сэтгэл зүтгэлд тань талархахаас цаашгүй байгаадаа эмзэглэвч таныг сонсож уншин дэмждэг олон хүний, МОНГОЛ түмний нэг болж СУДАЛДАГ, БОДДОГ, ХИЙДЭГ авхаатай жавхаатай залуустайгаа хамт МОНГОЛ өв соёл уламжлалаа дээдлэх, хөгжүүлэх ариун бөгөөд зөв зам мөрөөр явж байгаадаа баяртай байнаа.
Ta “sudlaach” gesen ajliig hiihiig oroldoj baigaa bol ehelj sudalgaanii onoliig il gargah boditoi processiig barimtalna uu. Sudlaach hun yamar negen onold olon jiliin sudalgaagaar hurch tuuniigee ehelj mergejiliinhnii website ba setguuld ogdog tuuniig n salbariinhan olon zuun erdemted shuun margasnii etsest bataldag esvel nyatsaadag. Getel ta bolhoor heden nusgai batsaanuudiig toiruulj suulgachihaad tolgoidoo orson “onol” bolgoniig shinjileh uhaanii neelt bolgood heden batsaanuudaar ooriigoo magtuulj zugaatsaj hamgiin hortoi n humuusiin tarhiig buruu tiish ugaaj nugel uildej baina shuu.
1. Би насан туршдаа судалгаа хийж байна.
2. Энэ дэлхий дээр “онол”-оо эхэлж хийдэг нэг ч тохиолдол байгаагүй. Бурхан багшаас эхлээд Маркс, Ленин, Вебер хүртэл бүгдээрээ тийм байсан. Цаашид ч мөнхөд тийм байна.
3. Энэнээс илүү ил тод юм гэж үгүй. Ийм ил тод блог тогтмол ажиллуулж байгаа судлаач Монголд надаас өөр ганц ч байхгүй…
3. Иймээс эхэлж “онол” хийдэг усан тэнэг чи, Та нар долоон уулын цаагуур далд ор…
Delhiid 3 tom “shashin” baidag genee?! Yamar 3 tom shashin baidag yum bol oo? Shashin gej yer n’ yuug yariad bainaa?! Comment bichsen zarim nuhduudees l asuuj baigaam shuu!
За яахав. Би хариулъя даа. Шинжлэх ухаанд шашныг үзэх 2 том үзэл байдаг юм аа.
1. Э.Дюркхэмийн үздэг социал функцийн үзэл. Энд шашныг хүмүүсийг нийгмийн бүлэг болгон нэгтгэдэг далд итгэл үнэмшил, ёс заншлын систем гэж үздэг юм.
2. Макс Веберийн үздэг. Хүний ахуйн (төрөх, өвчин, үхэх) дилеммд дэс дараатай хариулт өгдөг “үзэл санааны” систем юм. Энэ нь бид бүхнийг хамаарч байдаг.
Манайхан энэ хоёрын ялгааг мэдэхгүй. Ёстой дур дураараа солиордог юм.
Гурван том нь христ будда, лал гурвыг хэлдэг ч сонгодог онолд ингэж авч үздэггүй…
монголд л буддизмыг том шашин гэж үзээд байдгаас биш гадна талд бол тэгж боддоггүй юм билээ
Гадна талд “том шашин” гэдэг нь чамд тийм их хамаатай юм бол чи далд ор. Чиний тэр “гадна тал” надад ямар ч хамаа байхгүй…
Түүхийн хувьд сонирхолтой л юм. Саяхан Балбын монгол мисс гэж зохиогддог, хэддэх жилдээ болж буй ч гэнэ үүү нэг юм гараад байсан. Мөн хүн амынх нь бараг 50% монгол үндэстэн гэж өөрсдийгөө хэлдэг гэсэн. Царай төрхийн хувьд бол адилгүй л юм билээ. Төвдийн хувьд урд хэсгээрээ хэтэрхий бараан царайтай, нүүрний хэлбэр, төрх байдал тай, мяаньмар маягийн төрхтэй санагдсан. Төв болон хойд хэсэг ярилтгүй монгол төрхтэй, хэл яриа акцент, дуулж байгаа дуу эд нар бол бараг л монгол, үгсийн сангийн хувьд бол өөр л юм билээ. Шашин монголыг сул дорой эмгэнэлтэй байдалд оруулсан нь үнэн байх гэхдээ, ард түмэн тэртэй тэргүй олон дайнд ялагдсан, ядарсан учраас ямар нэг далдын хүчийг хүлээж байсан гэдэг нь тодорхой иймдээ ч хан, ноёд нь ээлжилж очиж лам залж шүтэж эхэлсэн байх. Одоогийн овооны тахилгатай бараг л утга нэг. Сайн лам олж ирвэл нутаг орноороо өөдлөнө гэх мэтчилэн. Хятдад дэлгэрсэн буддизм нь монголооос хамаагүй дээр, Күнзийн сургаальтай сүлэлдэж, Зен буддизм гэх мэтийн хамаагүй иргэнлэг болсон. Анагаах ухаан, яруу найраг, газар тариаланд ч хөгжлийн хувь нэмрээ оруулсан. Бидний алдаа бол шашныг сохроор дагасанаас л байха. Одоо шашны маш сайн орчуулагдсан номнууд их болсон энэ шашны хөгжлийн шинэ шат гэж бодож байна. Энэ өөрчлөлтийг Христэд итгэгчид али 15ер зуунаас эхэлсэн байдаг. Сүүлд нь буддын шашныг зөв судалснаар эргээд МУлс Алтай, зүүн сибирь, байгаль нуур орчимын үндэстэн ястны дунд нөлөөллөө тогтоох боломжтой болно гэж боддог. 10-р богд жишээлбэл монголоос тодрох ёстой гэх мэтчилэн асуудлууд байна. МУ түүний талаар өргөн хүрээтэй санаа зовдог, юм хйидэг бүлэглэл, санхүүгийн нэгдэлүүүд байх хэрэгтэй байнал гэж…
tanitai uulzaj sanal bodoloo soliltsoh husel bain bain toroh bolloo.tanitai yaaj holbogdoh ve. ta id-gaa ch yum uu esvel yamar neg holboo bairh zuil uldeegeech.esvel minii id-g add hiigeech horoolol@yahoo.com
taniig hundetgesen tanii unshigch B.T
Атаманы нэрийг барьж амьд мэнд явдаг хууль шүү дээ. Бусдаас өөрсдийгөө хамгаалах бас нэг хэлбэр гэх үү дээ.Тэгээд л тэд өөрсдийгөө монгол гэж хэлэх дуртай байдаг юм. Өөр олон жишээ бий. Татарстан бол хамгийн том жишээ. Татараас айдаг байсан үед өөрсдийгөө ийн нэрлээд сурчихсан юм.
Ganaa akhad bayarlalaa. Minii 7 commentoos ene comment l onoodor tanaas saikhan uram nadad avchirlaa.
Minii omnoos Itgel gegchid saikahn khariult ogsond bas l bayarlav.
Evrein Iuda ene teriig oruulalguigeer delkhiid 3 tom shashin baidgiig Itgel l meddeggui um bn l da.
IRGEN : d
Erdmiin tcol zereg ch bai, sudalgaa shinjilgeenii sedevt buteeluud ch bai er Mongoliin erdemted (Bi end “khulkhi” Phd,Shd nariig durdaagui) kherkhen sudalgaa shinjilgee khiikhee CHAM shig malnuudaar zaalgaj yvaagui l dee. Chi tiim l mundag um bol ooriin khiisen BUTEELee (shinjlekh ukhaanii yamar ch chigleleer baisan khamaa alga) ene blog deer buten ekheer ni taviadakh l daa. Tegsenii daraa bid (ene blogiig unshigch khen bugai ni ch) unshij, taniltcaj medeed sudlaach “mundag” esekhiig chin zovshoorie l doo.
ТҮВДИЙГ МОНГОЛЧУУД БИЙ БОЛГОСОН
ene niitleliig yamar zorilgoor Ganaa akh bichij buigaa ooroo ch ekhend ni tailbarlasan, unshigch bid ch oorsdiin uzel bodlooroo sanalaa kheltcgeesen. Ganaa akh ene niitleleeree bi tcoo shine tom neelt khiilee, shine “ONOL” gargalaa ene ter gesen um you ch bicheegui. Kharin ch neg talaas ni avch uzvel MICRO taldaa : tuukh, niigem, ugsaatanii chigleleer sonirkhon sudaldag (Erdmiin zereg tcol ch bai khamaa alga) khen bukhend sudalgaanii neg shine sedev (chiglel) gargaj ogch baigaa kharagdana. Macro taldaa: Mongol gurnii sulran doroitson shaltgaanuudiin 1 TOM shaltgaan talaas ni avch uzej baigaag olon unshigchid setgegdel deeree bichseer baigaag unsh.
sain bna uu Ganaa ahaa. bi sayahan 5 sariin 28nd turj huurhun huutei bolloo. tanias aminchlan guih zuil bna. huudee ner uguh bolood boon yum bolj bna. end tendhiin yum uhaj tonhoj unshij uzlee. tanid sanal bolgoh ner bval uguuch. Erdemtei hun boloosoi gej belegdej bna. tanid bolomj bval dariuhan hariu uguuch. margaash sain udur yum bna le.
Эхлээд чамд болон танай гэр бүлд баяр хүргэе. Ганаа ах нь ихэд баярлав. Яагаад гэвэл энэ бол шинжлэх ухааны ухааны хүнээс асуусан анхны тохиолдол байх. Үгүй ядаж ил тод асуусан нь энэ байх. Ах нь ямар лам байгаа биш. Их бодов. Тэгээд санаанд ЭРХЭС гэсэн нэр буув. Бусад олон утгыг нь лавлах энэ тэрээс харж сайтар тунгаана биз дээ.
Өнгөрсөнийг нэгэнт өөрчлөх боломжгүй болохоормаргаад үр ашиг нэмэгдэхгүй л байх харин түүхээ дүгнээд ирээдүйд хүрэх зориолтоо дэвшүүлээд түүндээ хүрэх замаа тодорхойлж хамгийн үр дүнтэй аргаа боловсруулах талаар л хэлэлцэх нь зөв юм гэж би боддог л доо эндээс харахад болон бусад эх сурвалж болон өөрийн бодлоо хэлэхэд шашин гэдэг бол ашиг тусгүй зүйл бол биш юм байна энэ юмыг яаж ашиглаж ямар хэлбэрээр хөгжүүлж нийтийн эрх ашгийг нэмэгдүүлэх вэ гэдэг л хэрэгтэй гол нь байна. Эсвэл маань тарни уншсан ламаа дагаад юу ч бодохгүй яваад байх юм уу тийм биш бол монгол буддизм гэж ийм юм байдаг юм ийм үзэл номлолтой юм гэж гаргаж ирэх л хэрэг байна
comment orohgui bh shig
sain bna uu Ganaa ahaa. huud mini ner uguh gej bodloo chileesend bayarlalaa. budaand hiisen nernees tanii ner turuulj garch irsen. Huu mini tanii ugsun neriig avlaa. Tserenbatiin Erkhes. tanid bolon tanai ger buld az jargal eruul enhiig husii.
Баярлалаа. Эрхэс бол сансарын утгатай агуу нэр юм аа. Аз жаргал хүсье.
Odoo, “shashin” gegchiin zuv buruu, hudal unen-iii talaar bichih tsag bolson yum bish uu?!
Tcerenbatiin ger buld sain saikhan bukhniig khusie. Khgamgiin turuulj Ganaa akhiin sanal bolgoson ner garch irsen gekheer “um” kheleed l bn da. Sanamsargui tokhioldol gej baidaggui khemeen Budda surgadag gej sonsson. Erkhes ekh orondoo ikhiig buteekh irgen bolno gedegt bi ergelzekhgui baina.
Galdan tanid bayarlalaa. Huugee ekh orondoo ikhiig buteekh erdem nomtoi, humuunleg irgen bolgoj humuujuulnee. tanii helsen sain ug yeruul bukhen bat saikhan orshikh boltugai. Ganaa ahdaa dahin bayarlalaa. S.P
Mongoliin shariin shashnii tuloologchid ug shashinaa shinjleh uhaanii talaas niigemd yamar nuloo uzuuldeg gej uzdeg yum bol doo? Ingej uuh tuuheer ni ul undestei zuil sudalj yaridag boloh uu?
sain baitsgaan uu? ta nar anzaarsan bol manaihnaas enethegt todruulbal darmasalad surah huuhduud ers nemegdsen.negen tsagt sonin deerees tovduud enethegt suuh 50n jiliin hugtsaa ni duusaj baigaa gj unshsan yum bn.tatvar toldoggui basan boltoi. mani dalai lam ter undes negtnuuddee horogdoh gazriig mongol gj haraad onilood baigaa yum bish biz. tegeed ter zah zambaraagui suvarga bosgoh, huvilgaad todroh. ene buhend bagsh nertei tovduud l yawah bolson. tovduud hyataduud shig delguur, guanz ajilluulahgui ni medeej. 1 tovd bagshiin ard heden hun orj irj bgaag buu med.
ер нь сайн болжээ. харин жун нар бол монгол гаралтай нүүдэлчид. төвдийн өвөг нь цян нар шүү дээ
ганаа гэж хүнтэй хальт танилцлаа.санаа бодол, анализ хийлт нь шудрага үнэнийг эрэлхийлж байгаа нь ер над мэтээс осолгүй дээд шатнаас харж байна.тань шиг хүнийг энэ байгаа нийгэм нь ярдаг нохой шиг ааштай болгочихож.та мэт нь масс дотор холилдож амьдрах хэцүү хэцүү.ийм хүмүүс ч ихэнхдээ ганцаарддаг юм шиг билээ.таныг газар эх тэтгэж,тэнгэр эцэг ивээх болтугай
манай одоо байгаа шашин буддизмаасаа төөрөөд бизнес маягтай болчихсон. монголчууд тэгээд сайн өдөр, сайн цаг гэж солиорохоо болимоор юм. тэгээл юм болгон дээр лам ирж засал хийлээ л гэдэг, тэгээд өөдлөөд байгаа нь хаана байна. жинхэнэ цэвэрлээд, дэндүү туйлширдгаа болих хэрэгтэй
Бурханы шашин шар урсгал бидэнд ямар их хор хөнөөл авчирсаныг хэзээ ч мартаж үл болно. Түвдүүд биднийг үзэн яддагийг би мэднэ. Монгол хүн хятад-түвдүүд шиг гаанс зууж, хүйтэн чулуу өвөртөлж байгаагүй шүү дээ. Түвдийн соёлоос ангижарч 3 сая хүрч байгаагаа ухаарах цаг хэдийнээ болжээ. 300 мянга гаруйхан малчин монгол байснаа мартаж болохгүй шүү. Мартвал сөнөнө шүү.
yur ni bol materlistuud idailizmiig oilgoj chadahgui uchir ni gargalgaa baihgui ldee .
sanal neg baina shuu, tos totroosoo otdog gedgiig mongolin ulaan shar huvtsastnuud meddeggui ni , hedii heriin hemjeend buddin nomoo sudalsan ni haruulj baina. ene sum hiiduudin hamba nar gerj ulaan huvtsas shar huvtsas omsson biznesmenudl bolj
Агваанхайдав 1779 – 1838. Манжийн хаад ноёдыг амьтныг удирдагч хэмээн магтагч лам хувцас өмссөн шар дүрстэнүүдийн дуу хоолой нь болжморын цус уугч хон хэрээ лугаа адил сонсогдож шашин миний хоёр нүдийг урт хошуугаараа ухаж байна. Шашин намайг тэтгэгч амьтныг өөд татагч хэмээгдэх шар дүрстэн ихэнх нь ард олны зовлонг арвитгагч манжийн хааны цаазын бичгийг хүндэтгэх болж, түүнд сонсох санах бяалгах гурвыг үйлдээд харин бурхны шашныг ингэхээ больсныг бодоход сэтгэл гунихарч байна. гэж шашны хүн тухайн нийгэм улс төр шашнаа шүүмжилж байжээ. Энэ үед ч ийм байсан одооч ийм л байна. Хэзээд тос дотроосоо өтсөөр л байх болно. !!!!!!!!!!!!
Dalay lam-iin neg uulzaltan deer helsen ni sonin sanagdsan tul, tuuhiin talaasaa her unen yum bol gej asuuyaa. Yuu gevel, Buddiin shashing Mongolchuud Tuvduudees umnu meddeg, shutdeg baygaad martsan, suuld ni harin Tuvduud Mongolchuudiin bagsh bolson gej yarij baysan. Mun enetheg tuvdiin bagsh bid Mongolchuudiin bagsh gej hoshignoj baysan sanagdana.
сайхан уншууртай нийтлэл байна, их даацтай чамбай бичсэн юм биш шүү, танд улам их амжилт хүсье
Будда нь Монгол, Амерки, Энэтхэг ер нь аль ч улсаас гаралтай байх нь хамаагүй түүний таньж мэдсэн мэдлэг, сургааль нь ертөнцийн ил, далд бүх л юмс үзэгдэл хийгээд хүний сэтгэлдэх нарийн үйл явц бүгдийг ойлгож мэдсэн явдал нь хүн хэмээгчийн жинхэнэ аврал болох учиртай.
za tegheer iim bainaa niitlelig unshlaa saihn bailaa, ter tuvduudig Mongolchuud negtegsen geed tuuh deeree shinchilcheheer mongoliin unuuguun baidal saijirhuu yahuu? shashin odoo uyd buuguu shutnuu budda burhnaa shutnuu shulamsaa shutnii huvi hunii songolt bolj negent garts ni neegdched baigad het ingej tuilshirah hereg baih? tembuunii huvid ch henbeguia ch taraasan bai hen ni ch tussan bai ter unen ymiig odoo yaj guivuulaltai bilee… Yr ni tuuhiig 1 hun heleed uurchildug bol uurchilloo do uvur mongoliig ch uurtuu avch chadaagui baij uruuld ochison tuuhiig yaaj salgaltai bilee