МОНГОЛ ШАШИН

Шашны асуудлыг манайхан зориглож ярьдаггүй юм. Ярихгүй байх нь асуудлыг шийдэх арга огт биш. Энд л манай нийгмийн сэтгэлгээний хамгийн эмгэнэлтэй бөгөөд эмзэг асуудлууд байдаг юм. Энэ тухай эрэгцүүллээ өгүүлье.

Уламжлалт шашны хандлага. Муу социализмын үед манай олон мянган лам нарыг харгислан алж, шашныг маань хяхан хавчиж байсан. Тэр үед л шашин, төр сайхан хөгжиж байсан юм. Одоо л бүгдээрээ “уламжлалт” шашнаа нэг сайхан хөгжүүлье гэсэн нэг том хандлага бий. Нийгэм доторх “нийгэм” болтлоо хэт тэлэлтэд орсон, дараа нь удаан хугацаагаар “нөөшлөгдсөн” байсан шашныг “уламжлалт” ёсоор нь сэргээх асуудал туйлын хүнд юм. Шарын шашинд ч гэсэн “ёс” хэмээн нэрлэдэг хоорондоо тэрсэлддэг олон урсгал бий. Тэднүүд нь бараг бүгдээрээ ороод ирчихэж.

Уламжлалт бус шашны хандлага. Манай хоцрогдлын гол шалтгаан нь хирээ ч угааж чадахгүй, нийгэмд тустай хөдөлмөр үл хийдэг, гадаад (түвд) хэлээр номлодог шарын шашин юм. Иймээс гаднаас “Христийн” шашныг оруулж ирнэ гэх том чиглэл бий. Гэтэл бидний Христийн гэж ойлгодог шашин нь хар мянган чиглэлээс бүрддэг аж. Тэр болгоныг нь оруулж ирсээр байтал Монгол Улс христийн чиглэлийн шашны бараг бүх урсгалуудын “хогийн сав” болж байна.

Бөө мөргөлийн хандлага. Чингисийн үед бөөгийн шашин байсан болохоор бид бараг дэлхийн талыг эзэлсэн. Энэ муу шарын шашныг Хятадууд хэзээ хойно Түвдээс оруулж ирээд Эзэнт гүрэн доройтсон юм. Тэгчихээд уламжлалт болоод байхдаа ч яахав. Одоо “жинхэнэ” уламжлалт бөөгийн шашнаа хөгжүүлнэ ээ, энэ тэр гээд “Бөө судлалын Академи” хүртэл байгуулж Монгол орон бөө, удган зайрангуудаар пиг дүүрэв. Одоо захын дураак чамайг “хараана шүү” гэж айлгадаг болж байна.

Энд л хамаг холион бантан болж байна даа. Нарийн яривал дотор нь инээдтэй, хөгийн, ямарваа шашин, түүний голлох үзэл санаатай огт үл нийцэх шууд бизнес шинжтэй, мунхруулгын олон зан үйл тогтож, энэ нь улам олон хүнийг хамарч байгаад хамаг лай ланчиг оршино.

Төрийн тэргүүнээсээ эхлээд уул овоо тахиж, суварга босгож, Бурхан босгох, сэрэг дүр бүтээх зэргээр шашны ажил хийгээд давхиад байхаар эхлээд бүх дарга нар нь, дараа нь иргэд нь хүртэл суварга босгоно гэж дайрах хүртлээ балайрдаг юм байна.

Төр шашныг хослон барьсан Богд хааны үед Отгон Тэнгэр, Хан Хэнтий, Богдхан гэсэн гуравхан уул тахидаг байсан бол одоо Монголын төр албан ёсоор 10 гаруй уул тахиж байна. Ингэхэд одоо чинь XXI зуун мөн үү, үгүй юу ?

Энд би аль нэг шашны сайн муу, үнэн худлын тухай ярихгүй, харин нийгэмд дэлгэрсэн хэлбэр, тогтолцооны гажиг, түүнийг арчаагүй төр шиг юмнаасаа эхлээд жирийн луйварчид хүртэл хэрхэн ашиглаж байгааг талаар өгүүлэх юм.

Ер нь ингэхэд шашин “хөгждөг” үү ?

Олон хүнтэй уулзаад үзэхэд шашныг угаасаа огтын хөдөлгөөнгүй, угаасаа байсан мэтээр төсөөлдөг юм байна лээ. Үнэн хэрэг дээрээ тийм биш л дээ. Шашин бол ямагт нийгэм дотор байдаг бөгөөд түүний бий болох, сэргэн мандах, бууран доройтох зэрэг нь бас л нийгэмтэйгээ холбоотой байдаг. Үүнийг нотлох нь илүүц зүйл болно.

Түвд гэхэд л Буддизмыг Энэтхэгээс авчирсан. Үүнээс өмнө Түвдэд бон (бумба ?) хэмээх бөөлөг маягийн шашин байсан бөгөөд дотроо хэд хэдэн урсгалтай байсан. Өөр ч олон шашин (урсгал) байсан юм билээ. Гэхдээ хөгжлийн явцад Түвдийн буддизм бие даасан шашин болж хувирсан. Харин ч шашин нь төртэй хэт холилдсоноос болж Түвдийн шашин улс төрийн тэмцлийн түүх болж хувирсан. Манайд ч гэсэн Түвдээс шарын шашин орж ирсэн боловч олон жилийн явцад монголжиж, шашны ном эрдмээрээ монголчууд тэднээс илүү гарч чадсан. Үүнийг YIII Богдын үйл ажиллагаа, нэр хүнд ил тод харуулдаг.

Тэгэхээр Буддын шашны Их Хөлгөний сургааль Түвдэд, улмаар Монголд, зарим талаар Хятадад нэвтэрсэн нь хэн бүхэнд ойлгомжтой атал хэрхэн яаж өөрчлөгдөж, хөгжиж ирснийг хэн ч сонирхдоггүй ба үүнийг тун цөөхөн хүн мэддэг юм. Мэдэхгүй юмаа чалчих нь монголчуудын хувьд бараг өвчин болтлоо хөгжчихсөн юм л даа. Харин шашны халхавчаар эдгээр улсуудад улс төр, угсаатны томоохон зөрчил, дайн самуун болж, санаанд багтамгүй их цус урсгасан нь харин бодит баримт юм.

Шарын шашин ч гэсэн олон “ёс”-той бөгөөд тэдний дотроос Богд Зонховын (1357) үндэслэсэн гелүгва ёс буюу “шарын шашин” нь монголд голлох үүрэгтэй байсныг хүн бүр мэднэ. Гэхдээ Богд Зонхов ч гэсэн сургаалиа оргүй хоосноос зохиочихоогүй бөгөөд түүний үндэс нь Атиша-гийн (XI зуун) үндэслэсэн гаадамбын ёсноос үүдэлтэй юм. Түүний гол сургааль нь “Бодь мөрийн зэрэг” бөгөөд “Дөрвөн үндэсний мөрийн биеийг төгсөөр номлосон их шашдир Очирдара мөрийн зэрэг”, “Парчины аугаа их номлол Сайн номлолын алтан эрхэс”, “Үндсэн билгийн их тайлбар ухааны далай” зэрэг 300 гаруй зохиол болно.

Тэгэхлээр эртний Энэтхэгийн, Түвдийн болон Монголын шашнууд мэдээжийн хэрэг ихээхэн ижилсэлтэй, холбоотой боловч түүхэн хөгжлийн явцад тун их ялгаатай болсныг онцлон тэмдэглэхийг хүсч байна. Бараг л бие даасан, үл хамаарах шинжтэй болчихсон болов уу даа.

Харин эдгээрийг бүгдийг нь хольчихоод “уламжлалт шашин” гээд суугаад байвал хүнийг гэгээрүүлэх нь битгий хэл өөрсдөө ч толгой нь эргэчихдэг юм л даа. Ямар ч гэсэн шашин нь хэрэв олигтой бол нийгмээ өөд нь татна, утгагүй бол задраадаг гэдэг нь тэнэг хүнд ч ойлгомжтой. Харин шашныг сайн муу аль тийш нь залах нь эхлээд нэн түрүүнд төрийн асуудал байх ёстой. Одоо бол ч төр нь ч, шашин нь ч үнэхээр балайрч өгч байна л даа…

Ер нь бол гаднын шашныг “ялахын” тулд өөрөө “олигтой” байх ёстойгоос гадна маш хурдан өөрчлөгдөж буй нийгэм, нийгмийнхээ ухамсарт нийцсэн “шинэ” үйл ажиллагаа явуулж таарна биз дээ. Шашин нь ном сургаалийнхаа хувьд биш юмаа гэхэд хэлбэр, зохион байгуулалтын хувьд цаг ямагт хөгжиж, өөрчлөгдөх жамтай.

Эртний шашнаас одоо хүртэл…

Аливаа шашин үүсч дэлгэрээ л бол заавал эсрэг хүчин буюу “буруу номтныг” төрүүлдэг жамтай. Энэ нь аль ч шашинд хамаарна. Яагаад Буддизм Их болон Бага Хөлгөн гэж, яагаад Христийн шашин католик болон үнэн алдарт, улмаар католик болон протестант гэж, яагаад шарын шашин “улаан” болон шар” гэж хуваагдаг вэ ? Мэдээж энэ нь нийгэм, улс төр, угсаатны хөгжлийн явцтай ихээхэн нягт холбоотой. Зарим хүн хэдэн лам буу халж сууж байгаад шал дэмий “нэг юмнаас” болж муудалцаад салаад явчихсан мэт төсөөлдөг нь үнэхээр өрөвдөлтэй.

Эрт дээр үед хүн төрөлхтөн одоогийнх шиг нягт суурьшиж, мэдээллийн галзуу хурдтай байгаагүй боловч эдийн засгийн болон үзэл санааны ихээхэн өргөн харилцаатай байжээ. Y зуунд Византийн үеийн үнэн алдарт шашнаас “буруу номтон” болж салсан несториан шашин Дорно дахин, ялангуяа Хятад, Монголд ихээхэн нөлөөтэй байсан юм. Хэрэйд, Найман хоёр л лав энэ шашныг шүтэж байсан. Тэгэхлээр энэ нь нэлээд эртнийх болж таарнаа даа.

Мөн Мани гэгчийн үндэслэсэн манихейн шашныг Уйгарын хаан албан ёсных болгосон байдаг. Энэ нь ч гэсэн тэр үедээ христийн үндсэн урсгалын гол дайсан, “буруу номтны” шилдэг жишээ байсан юм.

Мөн Хятадын Ляо-Цы энэ шашинтай холбоотой байсан бөгөөд Тан улсын сүүлийн үе хүртэл оршин байсан мэдээ байдаг. Зөвхөн энэ хоёр жишээнээс үзэхэд христийн шашны эртний урсгалууд Монгол нутагт эрт дээр үеэс оршин байжээ. Хүн гүрний үед ч байсан байж болох бөгөөд учир нь манихей I зууны үед үүссэн юм.

Ийм олон шашин холилдон байхад ямар нэг харилцан нөлөөлөлгүй байх магадлал маш бага юм. Эдгээр эртний шашныг нэгэнт капиталист болчихсон одоогийн Христийн сургаалиудтай адилтган үзэх нь огт буруу юм. Тэр тусмаа Эзэнт гүрний үед Христийн шашин “мандаж” байсан гэж хөөрцөглөх нь их эргэлзээтэй. Ямар ч шашин “буруу номтноо” өөрийнхөө тоонд оруулддаггүйг бодолцоод тэр шүү дээ.

Ингэхлээр “цэвэр” шашин олох болон мандуулах эрмэлзэл бол ердөө л тэнэг хэрэг болох нь бөгөөд асуудлын энэ талыг одоо судалж буй хүн монголд л лав байхгүй. Байсан хэд нь өнгөрчихсөн юм л даа. Ганц шашин байлаа гээд төсөөлөөд үзэхэд ч тэр нь өдий олон зуун жил болоход ямар нэг өөрчлөлтөд орж л таарна биз дээ…

Эртний Монголд бөө байсан уу ?

1891 онд Оросын буриад эрдэмтэн Дорж Банзаров “Харын шашин” (Черная вера) хэмээх ном бичиж Петербург хотноо хэвлүүлсэн юм. Мэдээж энэ хүн том эрдэмтэн байсан хэдий ч монголчуудыг 1) тэнгэр, 2) газар, 3) гал, 4) бусад бурхад буюу тэнгэрүүд, 5) өнгөрсөн хүмүүсийн сүнс буюу онгон зэргийг шүтдэг гэж үзжээ. Ийм олон зүйлийг зэрэг шүтдэг шашин гэж байдаггүй билээ. Заавал аль нэг нь гол, бусад нь туслах шинжтэй байх ёстой. Эсвэл олон шүтлэг зэрэгцэн орших ёстой.

Бараг энэ үед Оросын Н.Веселовский хэмээх эрдэмтэн “Оросын он дарааллын бичиг дэх татаарын шашны тухай” гэсэн номыг 1916 онд хэвлүүлжээ. Тэрээр монголчуудыг бөө мөргөлтэй байсан гээд 1) аль ч бүдүүлэг шашинд байдаг гал, 2) нар ба сар (энэ талаар Д.Банзаров дурдаагүй), 3) бут сөөг, 4) дээдсийн сүнс онгоныг шүтдэг гэж бичжээ. Яагаад энэ хоёр номыг дурдаад байна гэхээр бусад нь эндээс их бага хэмжээгээр одоо болтол хуулаад байгаа болохоор л ингэж байгаа юм.

Энд үй олон асуулт гарч ирнэ. Монголын бөө нар ямар сүнстэй харьцдаг байсан бэ ? Үхэгсдийн сүнс үү, аль эсвэл Этүгэн-газрын сүнс үү ? Удган хэмээх нь этүгэн хэмээх үгнээс гарсан байх. Дараа нь бөөгийн харьцдаг сүнснүүд гол бурхан болох Тэнгэртэй ямар харьцаатай вэ? Яагаад бөө нар гол Бурханд мөргөдөггүй, тэр ч байтугай түүнийг үгүйсгэдэг юм бэ ? гэх мэтчилэн…

Ер нь түүхэн сурвалжуудад монголд эрт үеэс шашин байсан тухай олон баримт бий. Гэхдээ эдгээр нь бүгдээрээ адилхан бөө байсан гэсэн нэг ч нотолгоо байхгүй юм. Ер нь түүхэн цаг хугацаанд аваад үзсэн ч, аливаа юмс үзэгдлийн өөрчлөгдөх шинж чанарыг аваад үзсэн ч НТӨ III зууны Хүнчүүд, НТ YI зууны Түрэг, XIII зууны Монголчууд, тэр ч байтугай XIX-XX зууны бөө мөргөлийн зан заншлыг цөмийг нь хольчихож болохгүй биз дээ.

Манайхан ч холихоор барахгүй бараг хүн үүсэх үеэс бөө мөргөл байсан гэж нотолж, бас хар мянган онгон бүхий бөө, удган, зайрандаа даруулж ядаж байна. Тэр ч байтугай төрийн зайран гэсэн шинэ албан тушаал гаргачихсан давхиж явна.

Чингисийн үеийн “Мөнх Тэнгэр” бол монголчуудын гол ганц шүтээн байсан бөгөөд бусад нь “туслах” шинж чанартай зүйлс байсан нь тодорхой юм. Өөрөөр хэлбэл тэр үеийн Монголын шашин шүтлэг одоогийн бөө мөргөлтэй төстэй юмаар тун бага байсан гэж хэлэх бүрэн үндэслэл бий. Түүхэн сурвалжуудад Тэнгэр, Газар хоёрыг голдуу хамт авч үзэхийн хамт Тэнгэрийг газаргүйгээр олон удаа хэлж, харин Газрыг Тэнгэргүйгээр огт хэлдэггүй байсан нь анхаарал татдаг юм. Мөнх тэнгэр нь эрчим хүчний асар их оргилолт өгдөг зүйл байсан байх…

Эртний монголын, тухайлбал XIII зууны үеийн шашныг бөө мөргөл (шашин) гэж үзэх үндэслэл тун бага байна. Бөө мөргөл бол практик болохоос биш, номлол огтхон ч биш юм. Ямар ч гэсэн хүнийг ч эмчилдэг, бүх хувь заяаг нь хэлж өгдөг, бас үүнтэйгээ нэгэн зэрэг төрийн шашин болдог бөө мөргөл гэж байдаггүй л юм билээ. Бөөг төртэй тэрсэлдэхээр нь нуруугий нь хугалаад хаячихдаг байсан биздээ.

Эзэнт гүрний задралын улмаас Монголын баруун хэсэг исламыг, дорнод хэсэг буддизмын авсан учраас эртний Монголын шашин бараг алга болсон. Энэ үед шашин шүтлэгийн жинхэнэ системийн оронд тухайн үедээ дарагдаж байсан бөө мөргөл дахин бий болсон буй заа. Ямар ч гэсэн одоогийн бөө мөргөл бол эртний монголын шашинтай огт адилгүй л юмдаг.

Христчүүд

Ардчиллаас хойш манайд Христчүүд бөөн бөөнөөрөө гарч ирэв. Бид л мэдэхгүй болохоороо бүгдийг нь “Христийнхэн” гээд байгаа болохоос биш, чиглэл, урсгал, сект, культ гэх мэтчилэн 3000 гаруй “шашин” байдаг гэдгийг дөнгөж саяхнаас л ойлгож байна. Зарим нь бүр нууц нийгэмлэг маягаар үйл ажиллагаа явуулдаг, хувь хүнийг нийгмээс тусгаарлан ганцаардуулдаг, амь насанд нь халгаатай гээд маш олон асуудал тарих шинжтэй. Тэдний зарим нь өөр хоорондоо таагүй хандана, заримдаа бүр дайсагнаж ханддаг юм байна.

Хэрэв олигтой төр байдаг бол бүгдийг нь судлаад нийгэм болон хувь хүнд хор хохирол учруулж, ганцаардуулдаг, бас аюултай үйлдэл хийдгийг нь зарлах, хаах, оруулахгүй байх гэх мэтийн олон арга хэмжээ авдаг юм билээ л дээ.

Нийгэмд олон ургальч үзэл дэлгэрч байвал сайн л биз гэж олон хүн хэлнэ байх. Гэхдээ насанд хүрсэн 1,3 сая монголчуудад Өрнө, Дорнынхтойгоо нийлээд 4000 шахам “шашин” оруулах ч арай дэндэнэ ээ.

Энэ бол Монгол Улсын төрд үндэстнээ нэгтгэх цогц үзэл санаа ор тас байхгүйг харуулж байна.  Н.Энхбаярын “Үндэсний хөгжлийн Цогц Бодлого”-д л лав энэ асуудал ор тас байхгүй.  Оюун санааных нь орон зай хоосон болохоор хэн ч гэсэн тэрийг нь эзлэхийг бодно биз дээ. Миний бодлоор шашин нь үзэл санаа, үзэл суртал, номлолын цогц байхаас гадна хамгийн гол нь үндэсний шүүлтүүрээр дамжсан байх ёстой. Энэ нь уламжлалт болон уламжлалт бус бүх шашинд хамаарна.

Намайг тал талаас минь хараана гэдгийг би сайн мэдэж байна. Гэхдээ энэ маргаанд наад захын мэдлэггүйгээр битгий оролцоосой гэж хүсэж байна. Шашин шашнаа өмөөрөөд “солиороод”  байвал ямар ч асуудал шийдэгдэхгүй, хоосон хэрүүл л болно.

Том гүрний том үзэл санаа болох Тэнгэр яагаад ч ор мөргүй алга болдоггүй учраас монголчуудыг “Тэнгэр нь хаячихаагүй” гэдэгт би итгэж байгаа юм аа…

Судлаач Д.Ганхуяг.

2008 оны 11 дүгээр сарын 21.