“ЦЭВЭР” СОЁЛ ХИЙГЭЭД МОНГОЛ ХЭЛ СОЁЛЫН ТУХАЙД

Сүүлийн үед Монгол хэлний тухай хууль батлахтай холбогдон монгол “соёлын онолын” асуудлууд хөндөгдөх болов. Энэ ч муу хэрэг биш байх. Гэхдээ нэг хэсэг нь эх оронч, нөгөө хэсэг нь урвагч болж болмооргүй. Эсвэл хэт хөөрч, эсвэл хэт хаширлаж асуудлыг шийдэх болохгүй. Ямар ч гэсэн “хэл бичгийн асуудал” монгол соёлын амин чухал асуудал болох нь ямар ч эргэлзээгүй юм. Монгол соёлыг үндэсний гүн ухааны системийн үүднээс сэтгэж бодож түүний мөн чанарыг ойлгоогүй тохиолдолд энэ асуудлыг шийдвэрлэхэд нэн түвэгтэй. Иймд үүсэн буй маргааныг шийдвэрлэхэд нэмэр болох үүднээс монгол соёлын онолын зарим асуудлыг хөндөн тавихыг өөрийн үүрэг гэж үзэв.

Соёлын асуудлын тухайд
Соёл гэдэг тодорхойлолтоос эхлэвэл утгагүй юм болно. Учир нь хэдхэн жилийн өмнө соёл гэсэн 500 илүү тодорхойлолт байсан юмдаг. Одоо бүр ч олон болоо биз. Түүнээс гадна соёл гэдгийг хүн болгон “мэддэг”, энэ талаар ярьж чаддаг. Ийм болоод л ЮНЕСКО-гийн түвшинд ч, улс гүрний түвшинд ч, хүмүүсийн харилцааны түвшинд ч “бөөн маргаан” тасардаггүй юм. Гэхдээ түүнийг ойлгодог хүн тийм ч олонгүй.
Соёл бол хүн төрөлхтний хамгийн эмзэг сэдвийн нэг мөнөөсөө мөн. Ийм болоод л улс гүрнүүд соёлын бодлогоо эдийн засаг, гадаад бодлого зэргээсээ дутахгүй анхаардаг. Мэдээж хэрэг Монголоос бусад нь шүү дээ. Манайх шиг соёлын бодлогоо тавиад туучихсан улс гэж тун цөөхөн дөө. Тэр Африк энэ тэр юу байдгийм гэхээс…
Монгол соёлын тухайд
Монгол бол агуу их соёлтой гэж ярих бол зүгээр л хоосон үг юм. Энийгээ тов тодорхой ярих, нотлох хэрэгтэй. Иргэншлийн түвшинд манайхыг соёлтой гэж үздэг онолч, эрдэмтэд хуруу дарам цөөн. Энэ нь европ өнцгөөсөө бол “зөв” л байдаг. Гагцхүү үүний эсрэг нотолгоог бид онолын хувьд ч, практикийн хувьд гаргах ёстой. Гэхдээ энэ нь тийм ч хялбар ажил биш.
Энэ талаар миний “Нийгэм-түүхийн онолууд” гэсэн 6 цуврал өгүүлэлд нэн тодорхой өгүүлсэн. Дашрамд эдгээр өгүүлэл одоо ч миний ganaa.mn блогт байгаа. Харамсалтай нь “том том онол” ярьдаг манай залуус яг онол ярих гэхээр онолын бүтээл бараг уншдаггүй нэг том зовлон бий.
Өнөөгийн монгол соёлыг гарваль зүйн хувьд бие биенээсээ ялгаатай боловч, харилцан нягт холбоотой: 1. язгуур, 2. уламжлалт, 3. олдмол, 4. үүсмэл гэсэн дөрвөн том ай савд хуваан үзэж болно. Эдгээр нь монгол соёлын язгуур махбодь болно.
Монгол соёл бол олон гишүүнт нэгдмэл тогтолцоо бөгөөд язгуур, уламжлалт, олдмол, үүсмэл соёлуудаас бүрдэнэ.
Энэ ангиллыг түүхийн ухааны доктор, манай Соёлын яамны сайд байсан, сод ухаантан Б.Сумъяа анх гаргаж олон бүтээлдээ дурдсан байдаг. Олон мянган жилийн түүхэн явцад монгол соёл бүрэлдэн хөгжиж, баяжиж ирснийг Б.Сумъяа гуай ийн өгүүлсэн юм. Тэрхүү суут дүгнэлт энэ байна:
“Монголын үндэсний соёлын дотоод бүтцийн энэхүү нарийн түвэгтэй тогтолцоо нь түүний өөрийгөө хамгаалж, оршин амьдрах нэг ёсны дархлалын механизм болж иржээ. Хэрэв олдмол соёл байж, бусдын соёлоос өөртөө хэрэгтэйг хүлээн авч, тэр нь амьдрал, цаг хугацааны шалгуурыг даван уламжлалт соёл болон монголжиж байгаагүйсэн бол нүүдэлчдийн язгуур соёл дангаараа эрин цагийн урт удаан алхаанд сульдаж хоцрох байсан билээ. Олдмол, уламжлалт болон үүсмэл соёл нь монголчуудын язгуур соёлыг баяжуулж, амьдрах чадварыг нь дээшлүүлж, улам олон өнгө аяс, хэлбэр төрхтэй болгож иржээ”
Энэ бол бидний алхам тутамдаа санаж явах алтан дүрэм юм. Үүнийг мэдэхгүй буюу мартсанаас болж сүүлийн үед “цэвэр” монгол соёл олох гэсэн хийтэй, үл бүтэх оролдлого манайд ихээхэн газар авсны учир үүнийг сануулж байгаа юм. Дахин хэлье, энэ дэлхий дээр “цэвэр соёл” гэж байхгүй, цаашид ч байхгүй…
Соёлын ай савны тухай
Нэгэнт л ангилал гаргасан бол түүндээ соёлоо “хуваах” ёстой болно. Гэхдээ нэгэн бүхэл цогц болж, бүрэлдэн тогтоод нийгэмд үйлчилж байгаа зүйлийг “хуваах” харьцангуй гэдгийг онцлон дурдаж байна.
1. Монголын язгуур соёлд: Нүүдэллэн аж төрөх сонгодог хэлбэр болсон монгол аж төрөх ёс, түүнээс шууд ургаж гардаг эдлэг ба оюунлаг соёлын бүхий л үнэт зүйлс, түүний дотор газар тэнгэр, байгаль орчинтойгоо үл эсрэгцэж, зохицон аж төрөх амьдралын гүн ухаан, гадаад ертөнцийн тухай үеийн үед таньж хуримтлуулсан мэдлэг ухаан, ёс заншил, зан суртахуун, гоо сайхны өвөрмөц сэтгэлгээ, ардын аман болон бичгийн уран зохиол, үлгэр туульс, ерөөл магтаал, ардын дуу хөгжим, бүжиг, бий биелгээ, эрийн гурван наадам, хуур, хөөмий, төрт ёсны монгол уламжлал зэрэг орно.
Язгуур соёлыг Б.Сумъяа гуай өөр нэг бүтээлдээ “унаган соёл” гэж нэрлэсэн нь надад их сонсголонтой санагддаг юм. Манай язгуур буюу унаган соёл монголын үндэсний соёлын суурь үндэс, ноён нуруу болж байдгийг онцлон дурдаж байна.
2. Уламжлалт соёлд: Хөрш зэргэлдээ болон өргөн харилцаатай байсан Уйгар, Түрэг, Перс, Хятад, Энэтхэг, Төвд, Манж, Дундад Ази болон Европын олон улс орнуудаас эрт дээр үеэс монголын ахуй амьдралд нэвтэрсэн соёлын зүйлсийг оруулдаг. Жишээлбэл, буддын соёл, уйгаржин монгол бичиг, энэтхэг, түвд, хятадын утга зохиол, урлагийн зарим дэг сургууль, монгол үгсийн санд шингэсэн үг хэллэг, нэр томъёо, аж төрөх ёсны хувьд адил төсөөтэй манж, түвд зэрэг үндэстний эд өлгийн зарим зүйлс, хэлбэр хийц зэргийг оруулдаг.
Эдгээр нь эхэндээ олдмол соёлын хэлбэртэй байснаа нүүдлийн иргэншлийн нөхцөлд идээшин манай ард түмний язгуур соёлоос бараг ялгагдахгүй болтлоо монголжиж, уламжлалт соёлын ай савд багтах болсон юм.
3. Олдмол соёлд: Нэлээд хожуу ХХ зууны үед, голдуу Өрнөдийн соёлтой танилцсаны дүнд олж авсан оюунлаг болон эдлэг соёлын олон махбодь олдмол соёлын байдалтай оршиж, манай хүн амын дийлэнхи олонхийн хэрэгцээг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Жишээлбэл, театр, кино, латин ба кирилл үсэг бичиг, барууны сонгодог болон поп рок хөгжим, дуурь, балет, уран барилгын нэлээд хийц маяг, өрнийн төрт ёсны загвар, уламжлалт бус шашны урсгал, сектүүд, нийтийн соёлын олон элемент зэргийг оруулж болно.
Эдгээрийн нэлээд нь өнөөгийн хүн төрөлхтний соёлын шилдэг ололт, нийтлэг үнэт зүйлс мөн нь эргэлзээгүй юм. Манай олдмол соёлд орчин үеийн нийгмийн дэвшлийн хамаг үр шим буй. Үүнийг үгүйсгэх нь үлэмжийн тэнэг явдал болно. Мөн манай язгуур болон үндэсний соёлд харшлах зүйлс ч цөөнгүй буй. Харин кирилл бичиг үсэг үндэсний болон язгуур соёлд харшлаад байгаа ноцтой шалтгаан бараг байхгүй.
Соёлын хандлага
Энэ сэдвээр ярих нь “үлэмж аюултайг” би сайн мэдэж байна. Гэхдээ олон хүн юмны учир мэдэхгүй хэвтэж солиороод байгаа болохоор би ч гэсэн оролцох ёстой гэж санана.
Эдүгээ хоёр том хандлага урсгал байгаа. Нэгдэх нь, хүн төрөлхтөн асар хурдан хөгжиж, үйлдвэржиж, техникжиж, мэдээлэлжиж байгаатай холбогдон нийт хүн төрөлхтний нийтлэг соёл бий болж байна. Арай тодруулж хэлбэл “барууны соёл” түгэн дэлгэрч байна гэж хэлж болно. Яг “барууны” ч арай л биш юм аа. Ямар ч гэсэн “нэг тийм” нийтлэг соёл бий болоод байгаа юм. Энэ үйл явцыг бүр томоор яривал нөгөө даяарчлал нь болчихож байгаа юм.
Хоёр дахь нь, хэдий ийм боловч нэгдмэл нэг соёл үүссэн нь үгүй. Дэлхийн бүх улс гүрэн үндэстнүүд дэлхийн “нэг соёлыг” бүтээхийн сацуу өөрийн үндэсний соёлыг нүдний цөцгий мэт хамгаалан хөгжүүлж байна. Энэ нь ч зүй ёсны хэрэг юм. Үүнийг дангааршил гэж нэрлэх нь буй.
Нэн эрт үед ч, одоо үед ч энэ хоёр том үзэгдэл, урсгал хандлага цаг ямагт зэрэгцэн оршиж, тэрсэлдэж, тэмцэлдэж, бие биенээ нөхөн баяжуулж, хөгжиж ирсэн нь дэлхийн түүхээс тодорхой байна. Өөр нэг зүй тогтол нь том соёл нь жижиг соёлоо устгадаг, уусгадаг зүй тогтол байдаг.
Дэлхийн аль ч улсад энэ үзэгдэл, урсгал, хандлага бодитойгоор оршин байна. Яаж зохицуулах нь харин тухайн улсын асуудал аж. Ухаандаа Орос гэхэд л саяхан “Төрийн соёлын бодлого” анх удаа гаргав. Түүнийг нь хараад байхад соёл нь ёс суртахуун, үзэл суртлын үүрэг гүйцэтгэдэг аж.
Оросын соёлын бодлогод: “Өнөөгийн түүхэн үед Оросын төр, нийгмийн зорилго бол нийгмийн хөгжлийн өөрийн гэсэн замаар замнаж буй хүчтэй, нэгдмэл, бүх талаар биеэ даасан, бүхий л ард түмэн, улс орон, соёлуудтай хамтын ажиллагаа, харилцан ажиллахад нээлтэй Орос орон мөн. Энэ зорилгод хүрэхийн тулд нарийн томъёолсон, шаргуу бөгөөд дэс дараатай хэрэгжүүлэх төрийн соёлын бодлого зайлшгүй” гэж заасан байна. Энэ нь оросууд соёлын бодлогоо төр, нийгмийн бие даан хөгжих гол нөхцөл болгон тавьж байгаа нь илт байна. Бусад орон ч ийм байдаг.
Нэгэн жишээ. Саяхан буюу 2004 оны 5 дугаар сард Тайваны парламент бичиг үсгийн тухай шинэ хууль баталсан юм. Тэр хуулинд хуучин босоо бичдэг байсныг больж, албан ёсны бүх баримт бичгийг хэвтээгээр бичдэг болсон. Үүнийгээ баримт бичигт тоо болон англи үг ороход будлиан хутгаж байна гэж тайлбарлаж байсан. Үнэхээр ч орчин үеийн байгаль, техник, нийгмийн шинжлэх ухааны бүх туурвил бүтээлүүд хэвтээ хэлбэрээр бичигддэг. Үүнийг тайваньчууд харгалзсан байна. Харин энэ шинэчлэл уран зохиолыг хөндөөгүй. Энэ мэтээр улс орнууд тулгамдсан асуудлаа шийдээд явж байна. Эндээс харахад босоо, хэвтээ хоёрыг зэрэг хэрэглэхэд түвэгтэй мэт надад санагдсан.
Өөр нэгэн жишээ: Казакууд яах аргагүй түрэг угсаат ард түмэн мөн. Тэд орхон-енисейн гэж нэрлэгдэх YIII-X зууны руни бичгийг өөрийн язгуур бичиг үсэг гэж үздэг. Үүнийг буруу гэх үндэслэл харьцангуй хомс. Харин манайх л юм яривал ярьж болно. Дараа нь араб мусульманы нөлөөгөөр одоогийн Казакстаны нутагт араб бичиг үсэг хэрэглэж байсан. Хожим хувьсгал ялж, 1929-1940 онуудад латин үсэгт шилжсэн. Дашрамд дурдахад Зөвлөлтийн славян биш үндэстнүүд энэ үед латин үсэгт бүгдээрээ шилжиж байсан. Гэтэл манайхан бид Европтой холбоо тогтоож латин үсэгт “сайхан” шилжиж байтал оросууд болиулаад кирилл үсэгт хүчээр шилжүүлсэн гэж ярьдаг нь оргүй гүтгэлэг юм. Харин ч зөвлөлтийн олон үндэстнийг латин үсэгт бөөнөөр нь шилжүүлэх кампанит ажилд Монгол хамрагдсан юм. Юмыг мэдэж байж ярих хэрэгтэй л дээ.
Ингэж байгаад 1940 оноос л орчин үеийн кирилл-казак бичигт шилжсэн юм. Эдүгээ латин бичигт үе шаттайгаар шилжинэ гэсэн шийдвэр 2012 онд Н.Назарбаев гаргасан. Энэ хугацаа нь 2025 он. Казакууд манайтай л адил “зовлон” амссан байгаа биз дээ. Хэрэв Казакстан болон бусад стантай харьцуулах юм бол манайх “орос хэлжилт” хамаагүй бага байсан гэж дүгнэж болно. Харсаар байтал ийм атал манайх ганцаараа “зовлонгийн дээдийг” эдэлсэн гэж орилох хэнд хэрэгтэй юм ?!
Харин казакууд яагаад язгуур руни бичиг рүүгээ шилжээгүйг анхаарах ёстой гэж санана.
Харин манайд бол бөөн “онолын” хэрүүл. Чингэхдээ асуудлыг эрх оронч, урвагчдыг ялгах хэмжээнд тулгаж байна. Энэ нь монгол хэлний асуудлаар тод илэрч байна. Гэвч асуудлын мөн чанарыг ойлгож байгаа нь цөөхөн байна. Үүнийг хүн бүр мэдэрч байгаа боловч мэдэж байгаа нь цөөн байна. Дээр соёлын онолын асуудлыг хөндсөн боловч хэл болон бичиг үсэг соёлын гол бүрэлдэхүүн хэсэг гэдэг утгаар хэлний тухай асуудал мөнөөсөө мөн юм. Тэгээд ч хэл бичгийг соёлын суурь дэвсгэргүйгээр авч үзэх боломжгүй.
Манай соёлыг: язгуур, уламжлалт, олдмол, үүсмэл гэсэн бүрэлдэхүүн хэсгээр нь авч үзвэл кирилл бичиг үсэг олдмол соёлд хамаарна. Гэхдээ манай соёлын салшгүй хэсэг мөн. Харин үндэсний бичиг бол язгуур соёлд хамаарна. Гэхдээ тухайн түүхэн үедээ олдмол соёл байсан нь эргэлзээгүй. Одоо бол хоёулаа монголын соёлд ямар ч эргэлзээгүй хамаарна.
Аливаа соёл хэзээ ч тасардаггүй юм. Харин манайд таслаад, зөрчилдүүлээд байгаа нь хачирхалтай. Нэг нь эх оронч, нөгөө урвагч болчихож ч байх шиг…
Тэгэхлээр эл асуудлыг соёлын өргөн суурь дэвсгэр дээр, даяаршил болон дангааршлын харьцаанд нухацтай шийдэх ёстой.
Эдүгээ хэлний асуудлыг хэл шинжлэлийн болон зохиолчид нийлсэн хэдхэн хүн зүтгүүлж байна. Энэ бол буруу зүйл биш. Гэхдээ манай зохиолчид монгол хэлний яруу тансагийг сайн мэдэж, түүнийг баяжуулагчдын тэргүүн эгнээнд явдаг боловч хэл шинжлэлийг өнөөгийн онолын түвшинд мэдэхгүй, түүнийг системчилж чаддаггүй. Шууд хэлбэл зохиолчдоос сайн эрдэмтэн төрөх нь өдрийн од шиг. Манай зохиолчид монгол хэлийг магтаж чадна, баяжуулж чадна, энэ нь эх хэлээ хөгжүүлж буй нэг хэлбэр, тэдний оруулж буй том хувь нэмэр юм. Харин зохиолчид үүнийгээ нэгтгэн шинжилж, нийгмийн үр дагаврыг нь системийн түвшинд тодорхойлж чадахгүй.
Нөгөө талаас зохиолчид голлон хийж буй манай нийгмийн туурвин бүтээсэн хэлний баялгийг судлан шинжилж эх хэлээ баяжуулах нь хэл шинжлэлийн эрдэмтдийн үүрэг юм. Гэтэл тэд энэ чиглэлээр хийсэн бүтээсэн зүйл тун хомс. Нөгөө талаас манай хэл шинжлэлийн эрдэмтэд өөр хоорондоо ихээхэн зөрчилтэйгөөс гадна хэл шинжлэлийн орчин үеийн онолын асуудлуудыг бараг мэдэхгүй гэдгийг шууд хэлэх нь миний үүрэг юм.
Монгол хэлний тулгамдсан асуудал бол хэлний дүрэм, толь, үгсийн сангийн багц асуудлууд биш, харин хэл өөрөө баяжин хөгжих улс төр, нийгмийн болон соёлын нөхцлийн асуудлууд байдаг. Үүнийг манай хэлний эрдэмтэд онолын түвшинд ч, практик түвшинд ч мэдэхгүй гэж би бүрэн итгэлтэй хэлж чадна.
Энэ асуудлыг над руу бүлэглэн дайрах аргаар шийдвэрлэх боломжгүй. Учир нь монгол хэлний нийгэмд гүйцэтгэх үүргийг дан ганц хэлнийхэн тодорхойлдог юм биш.
Хэлнийхэн хэлээ мэднэ гэх ахул онолын социологи хэлний нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг, түүний нийгэм-соёлын нөлөөллийг судалдаг учраас би болон бусад хүн ч энд үгээ хэлэх эрхтэй…
Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
2015 оны 02 дугаар сарын 08.