САНХҮҮЧ ХИЙГЭЭД САРМАГЧИНГИЙН ТУХАЙ

Манайхан банкир, санхүүч гэхээр жигтэйхэн гаргуун ухаантай, лут мэргэжил туршлагатай хэн ч халдашгүй цөөн хүн хийдэг ажил, бусад нь зүгээр л хараад сууж байх ёстой мэт ойлгодог. Ер нь ч монголчууд банк санхүүгийн талын мэдлэгээ нэмэхгүй бол зах зээл мээлд шилжсэн, олигархитай тэмцэнэ мэмцэнэ энэ тэр гэж ярихаа болих л хэрэгтэй л дээ.
Ингээд анхны хичээл, хэрэв таалагдвал үргэлжлүүлнэ, загнавал больж л орхино. Тэгвэл цаад олигархууд чинь “заах” нь заана, гэхдээ практик дээр жинхнээсээ “гуйлгачин” болтол чинь зааж өгнө л дөө…
1970-аад оны сүүлээр АНУ-ын эдийн засаг, санхүүгийн нэгэн сэтгүүл сонин туршилт хийжээ. Хөрөнгийн бирж дэх компаниудын хувьцааны өсөлт бууралтын анализ хэр магадлалтай байдгийг мэдэхээр нэрд гарсан арав гаруй санхүүгийн аналитикуудыг авчирчээ. Бас нэг сармагчин авчирч гэнэ. Сармагчингаараа дартс шидүүлж компанийн нэр бичсэн цаасыг оновол тэрийг нь худалдаж аваад байж. Нөгөө мундаг аналитикууд нь санхүүгийн онол монол ярьж зөвлөгөө өгөөд арилжаагаа хийдгээрээ хийжээ. Ингээд ажлын өдөр дуусахад мань сармагчин нөгөө олон аналитикуудаас олон дахин их арилжаа хийж чадсан байна. Ингэхлээр санхүүч хүн сармагчингаас хамаагүй дор гэсэн дүгнэлт яах аргагүй гарч байгаа юм. Харин Чулуунбат мэтийн “сармагчингуудад” хулхидуулаад байгаа монголчуудыг юу гэж нэрлэхийг би үнэндээ мэдэхгүй байна. Юу ч гэсэн энэ өгүүллийг бичье дээ…
Дээрэмчин дэвших “хууль”
Саяхан УИХ банк санхүүгийн их гарын дээрэмчин О.Чулуунбатыг Төсвийн бодлогын байнгын Хорооны даргаар сонгож билээ. Энэ нөхрийг дээрэм хийх болгонд нь МАН шагнадаг хуультай. Тэгээд МАН-аас гарч МАХН-д элсэж УИХ-д дэвшиж сая нэг юм унах шиг боллоо.
Эхний шагнал нь Худалдаа хөгжлийн банкыг Н.Энхбаяртай нийлж дээрэмдсэний учир МАХН-аас 2004 оны 1 дүгээр сард “Дүүрэн арвижуулагч” цолоор шагнуулж билээ.
Сүүлдээ Монголд би тэдэн төгрөг оруулсан юм чинь хэдийг авахад “идэхэд яадгийм” гэж шууд хэлдэг болсон. Тэр сайн ажиллаад санхүү өссөн юм огт байхгүй, харин манай монголын баялгийг “эргэлдүүлэх” шаардлага гарсан хөрөнгө өөрөө орж ирээд байсан хэрэг. Үүнийг Монголын хөрөнгийг “үржүүлсэн” гэж өөр дээрээ наасаар байгаад олон хүнд үнэмшүүлсэн хэрэг л дээ.
Манайхан мэдэмхийрэх төрөлхийн өвчтэй боловч ганцхан банк санхүү гэвэл А ч байхгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрдөг юм шиг. Үгүй ядахдаа дуугай байгаад байдаг юм. Дарга нар бол бүр тас харанхуй. Хэн “мэддэг” гэхээр Чулуунбат мэтийн банкны луйварчид.
Нөгөө талд нь ганц бичдэг нь сэтгүүлч А.Баатархуяг. Би хааяа нэг “өдрийн од” шиг бичнэ. Ингээд банк санхүүгийн салбарт “ард түмний” төлөөлөл дуусч байгаа юм.
Хэрэв бид зах зээлд орсон юм бол, хэрэв бид өөрийнхөө хувь заяаг мэднэ гэж бодож байгаа бол үүнийг заавал сонирхох ёстой бөгөөд үгүй ядахдаа луйварчин дээрэмчдийг гааруулж, галзууруулж, давруулахгүй байх бүрэн боломжтой.
Манай банк санхүүгийн систем
Өнөөдрийн байдлаар Монголд 14 арилжааны банк; 177 банк бус санхүүгийн байгууллага; 212 хадгаламж зээлийн хоршоо; 48 хамгаалалтын (аюулгүй байдлын) компани; 18 даатгалын компани байдаг бөгөөд тэдгээрт 15200 орчим хүн ажилладаг. Тэдгээртэй ердөө л 353 нэр бүхий компани том хамтран ажилладаг.
Бусад монголчууд бол цалин, тэтгэвэр авах, жижиг сажиг төлбөр хураамж өгөх, ойр зуурын зээл авах, эх орны хишиг авахаас өөрөөр банктай харьцаж сураагүй.
Хөрөнгийн биржийг энд оруулж болох боловч энэ нь дурдан буй 353 компанид л хамаатай. Монголын мөнгөн хөрөнгийн 95,6 хувь банкнуудад, 2,1 хувь нь ББСБ-д, 1 хувь нь Хадгаламж зээлийн хоршоо, 0,9 хувь нь даатгалын компанид, 0,5 хувь хамгаалалтын компанид эргэлдэж байдгаас харахад банк санхүү гэгч юу болохыг төсөөлж болно байх.
Яг нарийн ярих юм бол Хаан, Голомт, Худалдаа Хөгжил гурвыг л банк гэж нэрлэж болно.
Энгийн жишээ. Эрээн явж наймаа хийе гэж бодъё. Төгрөгөө юанаар солив. Тэнд худалдаа хийж юм авав. Энд зарав. “Монгол нөхөр” цаас солиод цаас өгөөд баялаг олоод ирсэн юм шиг санаж байгаа. Цаасны оронд тэр юу өгсөн гэж ? Үүнийг тэр бодох ч үгүй. Тэр нөхөр цаас өгөөгүй, монголын баялгаас өгсөн. Энэ “цаасыг нойлын” цаас болгох уу, алттай дүйлгэх үү, монголын буяныг үржүүлэх үү гүвэх үү гэдгийг санхүү мэддэг юм. Уг нь бидэнд хамгийн их хамаатай эд л дээ…
Дэлхийн мөнгө
ДНБ-нд үндсэн хөрөнгийн өсөлт, хуримтлалын нормын хувь АНУ-д 16 хувь байхад Хятадад 48 хувь байдаг. Мөн ДНБ-нд гэр аж ахуйн зардал АНУ-д 70 хувь, Хятадад 36 хувь болж байдаг. Эсрэг тэсрэг энэ хоёр эдийн засгийг харьцуулснаар аливаа улс хөрөнгө мөнгөнийхөө хэдэн хувийг хуримтлуулж, хэдийг нь иддэгийн дээд доод зааг тод харагдах юм. Манайд бол эдийн засаг нь өчүүхэн байж АНУ шиг иддэг гэж хэлж болно. Уг нь Хятад шиг хуримтлуулах ёстой ажгуу.
Эрс өсөлт, мөнгө, санхүүгийн актив, санхүүгийн хэрэгслүүдээр хэт баяжих нь 1970-аад оноос хөгжиж буй орнуудыг зах зээлд бий болсон үзэгдэл юм. Энэ бол үнэт цаас, мөнгө, деривативын хүрээ бөгөөд эдгээр нь нийлээд тэсрэлтэд хөгжлийн үзүүлэлт болно. Энэ нь хямралын өмнөх хэт төвлөрлийн баттай шинж болно.
Мөнгө санхүүгийн асуудлаа Монголчууд өөрөө мэдээд байдаг юм огт байхгүй.
“Мэддэг газар” нь Нью-Йорк, Лондон, Чикаго зэрэг англо-саксоны оффшор бүсийн санхүүгийн зах зээл, зах зээлийн дэд бүтэц, портфелийн институт, үнэ бүрдүүлэх төвүүд байдаг юм. Энэн дээр Бенилюксын оффшор бүсийг оруулж болно. Валютын систем нь доллар, евро хоёр байснаа одоо доллар үлдэж байна. Энэ системийг тогтвортой байлгах үүргийг АНУ-ын Холбооны Нөөцийн систем, Европын төв банкны санхүүгийн бодлого, санхүүгийн зохицуулалт, Олон Улсын Валютын Сан, Дэлхийн банк, Олон улсын тооцооны банк зэрэг болно.
Эдгээр төвүүдээр дамжихгүйгээр дэлхийн ямар ч улсын эдийн засаг, санхүүгийн үйл явц үл явагдана. Энэ нь өмч хадгалах, клиринг, тооцоо, төлбөрийн систем, рейтингийн дэд бүтэц, санхүүгийн хэрэгслүүдийг хадгалах бүтэц, бүртгэл, аудит, зөвлөгөө консалтинг, мэдээлийн дэд бүтэц гэхчлэн бүх салбар, талуудыг хамарч байдаг.
Дэлхийн хэмжээнд ДНБ-ий 60 орчим хувийг аж үйлдвэр эзэлж байдаг бол, банк санхүүгийн салбарын актив ДНБ-ий 75 хувьд хүрч байдаг нь түүний хэт төвлөрлийг илт харуулдаг. Ингэж эдийн засаг санхүүгийн активаар хэт ханах нь тухайн эдийн засгийг үлэмж тогтворгүй болгодог. Үүнийг одоогийн хямрал тод харуулж байна.
Сүүлийн үед нэн хүчирхэг болж буй юаныг заавал дурдах онцлон хэрэгтэй.
Дэлхийн хэмжээнд жижиг эдийн засгийн өөрчлөлтийн 70-80 хувь нь гадаад хүчин зүйлтэй холбоотой байдаг ба манай эдийн засаг 90 хувиас дээш гаднаас хамааралтай гэж үзэж болно.
Эндээс манай эдийн засгийн тусгаар тогтнол бүрэн алдагдсан гэж үзэж болох боловч бид ашигт малтмал, ялангуяа нүүрсээ мөнгөн баталгаа болгож чадвал бие даах боломж гарч ирнэ.
Учир нь дэлхийн мөнгө ганц алтаар биш, санхүүжилт болох нефть, нүүрс зэрэг ашигт малтмалуудаар баталгааждаг болоод удаж байна. Менделеевын үелэх системийн 111 элементийн 82 нь буюу 73, 8 хувь нь, хүнд гэгдэх 40 элементийн 25 нь буюу 62,5 хувь нь манай Монголд байдаг бөгөөд ихэнхийг нь үйлдвэрлэлийн зорилгоор ашиглах боломжтой. Бидэнд өвөг дээдэс маань ийм их баялаг үлдээсэнд нь бишрэн мөргөнөм.
Санхүүгийн дээрэм
Олон жилийн өмнө УИХ-ын дарга Р.Гончигдорж хөдөө уулзалт хийжээ. Улс төрчид ид банк дээрэмдэж байсан үе л дээ. Нэг лут өвгөн: “Монгол төгрөгийн ханш унаад байна, банкны валютын нөөц алга болоод байна, энэ одоо юу болоод байна ?!” гэсэн айхавтар асуулт тавьжээ. Тэгсэн чинь Гончигоо: Манайхан доллараар худалдаа хийхгүй юм чинь манай эдийн засагт ямар ч хамаагүй гэж “шаасан” байгаа юм.
Нөгөөдүүл нь ч гэсэн жигтэйхэн “сайн ойлгоод” дуугай болжээ. Энэ бол яг үнэнээсээ болсон явдал шүү. Эдүгээ манайхны банк санхүүгийн мэдлэг үүнээс нэг их дээрдээгүй гэж бодож байна.
Монголчуудын “идсэн уусан” гэж муулдаг олигархуудын бүх хөрөнгө банкаар дамжиж, санхүүгийн луйвраар бий болсон юм. Өмч хувьчлал, хөрөнгө оруулалт, төсөв, төсөл, бонд, хувьцаа, бирж гээд явж өгнө шүү дээ.
Монгол хэлээр бол “дансны аргаар шаачихдаг” юм.
Монголчуудын яг 98 хувь нь банк, санхүүгийн салбарт цалин авах, ойр зуурын зээл авах, бага сага төлбөр хийхээс нэг их хэтрэхгүй. Үлдсэн 2 хувь нь энэ их яриад байгаа тэрбум, их наяд төгрөгийн 98 хувийг хянадаг юм.
Байдал ийм байхад манайхан цалин нэм, эх орны хишиг өг гэхээс хэтрэхгүй, их л сайндаа бага хүүтэй зээл, эсвэл зээлийн хүүгийн өрөөс чөлөөлж өг гэнэ.
Би нэг зүйл анзаарсан юм. Ухаандаа банк дээрэмдчихэж, бонд чинь ийм тийм болчихлоо, хувьцаа чинь сүйд боллоо, дансны аргаар ингэж тэгж идээд байна гэж бичихэд манайхан тооно гэж байхгүй нь “даанч сайхан”.
Хэтэрхий “олон тоотой” болоод тэгдэг байх гэж заримдаа бодох, заримдаа ч шууд хэлэхэд “тэнэг” ард түмэн гэж уур хүрэх. Зах зээлийн нийгэмд орж 20 жил болчихоод банк санхүүгийн асуудал мэдэхгүй, эсвэл анзаарахгүй бол социализм байгуулсан нь хамаагүй дээр гэдгийг онцлон сануулж байна.
Санхүү гэдэг бол мөнгийг удирдах, бүр тодруулбал мөнгөн нөөцийг удирдах арга юм. Англиар их сонсголонтой money management гэдэг юм. Монголоор ч гэсэн түүнээс огт дутахгүй. “Сан” гэдэг нь “аливаа чухал зүйлсийг хуримтлуулан хадгалж, нөөцлөх газар, хөмрөг” болно. “Хүү” гэдэг нь ч яахав, манайхны хамгийн сайн мэдэх “зээлдүүлсэн мөнгөний дээр өсч нэмэгдсэн хувь” болно. Ингээд мөнгө эргэлдүүлэх газар болно. Мөнгө эргэлддэггүй газар үгүй боловч энэ ажлыг дангаар нь санхүү, хийдэг хүнийг нь санхүүч гэнэ.
Мөнгө олох, эргэлдүүлэх, зарцуулах гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой санагдавч энэн шиг зовлон гэж хорвоод байхгүй. Өөрөөр хэлбэл алхам тутамд эрсдэл учрана.
Мөнгийг ажиллаж олно, эсвэл зээлж олно. Нөгөө талд нь зөв зүйлд зарцуулах буюу улам их мөнгө олохын тулд хөрөнгө оруулж болно. Энд эрсдэл, цаг хугацаа хоёрыг заавал харгалзаж ашиг орлогоо тооцох ёстой. Энэ гурван зүйлийг уялдуулан тооцно гэсэн үг. Энэ бол зах зээлийн нийгмийн ерөнхий зарчим.
Манайд бол ихэнхи тохиолдолд тооцоо гэж бараг байхгүй дээ. Энэ нь зах зээлгүй нийгэмд 3000 гаруй жил болсон менталитеттай холбоотой байх. Бид зах зээлд ороод 20 орчим жил болж байгаа ч би нэг зүйлийг их гайхдаг юм. Зах зээлийн энэ 20 жилд би амьдралын түвшин, гэр бүл, ядуурал гэхчлэн мөн ч олон судалгаа хийлээ. Эдгээрт ёс юм шиг өрхийн орлого, зарлагын тухай асуулт заавал байх. За энийгээ мэддэг монгол ч өдрийн од шиг шүү дээ, дандаа “цээжнийхээ бан”-гаар тууна.
Ер нь “их олбол их иддэг, бага олбол бага иддэг” гэсэн “зарчимтай” болцийм байна лээ, манайхан. Санхүүч монгол өдрийн од гэсэн үг л дээ.
Ийм байж эдийн засгийн онол монол, бүх дэлхийн эдийн засгийн онол монолоор бол солиорч өгнө…
Ингээд эрсдэл, цаг хугацаа, ашиг орлого 3-ыг зэрэг тооцох гэхээр хувь хүний түвшинд ч тэр, байгууллага, улс орны түвшинд ч тэр хамаг “асуудал” үүснэ дээ. Зөв тооцвол “жаргал” буруу тооцвол “зовлон” болно.
Энд зээл, облигаци, хувьцаа, дериватив зэрэг санхүүгийн олон хэрэгслүүд гарч ирдэг. Эдгээрийг энгийн хүмүүс байтугай мэргэжилтнүүдэд ч хүртэл хэцүү ажил байдаг. Мөн энэ ажлыг хариуцсан ломбард, хадгаламж зээлийн хоршоо, банк, брокер зэрэг асар олон янзийн мэргэжлийн зуучлагч байгууллага, хүмүүс гарч ирдэг.
Эдгээр нь манийгаа бодоход мэргэжлийн боловч яг ажлаа хийхдээ тулбал бидэнтэй яг адилхан асуудлуудтай тулгарахаас гадна хулхидахаас эхлээд чанартай сайн үйлчилдэг гээд маш олон янз байх.
Манай санхүүгийн байгууллагуудын ажил ч гэсэн бас л “монгол нөхөр” шигээ лөөлөө болчихсон байдаг юм. Нэг л их гоё байр сав, компьютертэй, хүмүүс нь гоё хувцастай, инээдэг болохоос биш, яг санхүүгээ мэддэг эсэх нь их эргэлзээтэй…
Бид хувийн ч бай, байгууллагын ч бай санхүүг мэргэжлийн байгууллагад даатгахдаа өөрөө санхүүгийн мэдлэгтэй байх, хяналт тавих гэсэн ганц л аргатай үлддэг.
Гэтэл мэдлэг байхгүй, хяналт тавихгүй болохоор чинь идэлгүй яахийм. Олигархуудын “зөв” ш дээ. Хааяа нэг хэлсэн А.Баатархуяг, мань мэтийг өөдөөс хараачихна, ингэхлээр чинь хэн хэлж өгөхийм. Гурваас дээш тоо бичихээр залхуу, уур хоёр нь хүрээд өөдөөс загначихдаг ёстой “заяагүй” ард түмэн ш дээ. “Битгий тоогоор толгой эргүүлээд бай” гэдэг атлаа “1 сая дээрээ 1,5 саяыг нэмж хүүг нь 4 жилээр үржүүлэхдээ” цаг хүч хайрладаггүй ш дээ, энэ чинь худлаа юу, Та нар…
Ер нь бол санхүүгийн шинжлэх шинжлэх ухааныг хэд хэдэн үндсэн чиглэлд хувааж болно. Эхнийх нь бизнесийн шийдвэр гаргадаг корпоратив (хамтарсан) санхүү болно. Энд бага бизнесийн, дунд бизнесийн болон үйлдвэр худалдааны гэхчлэн олон явцуу чиглэл байх боловч хамгийн том нь энэхүү корпоратив санхүү юм.
Хэрэв бид корпорацийг санхүүгийн талаас нь авч үзэх юм бол хоёр бүлэг асуудал үүсдэг. Нэгдэх нь балансын актив хэсэг бөгөөд активын бүтцийг хэрхэн сонгох, өөрөөр хэлбэл компанийн сонирхож буй хөрөнгө оруулалтын төслийн олонлигоос сонголт хийх асуудал болно. Энд асар олон төслүүдээс эрсдлийг харгалзсан хамгийн үр ашигтай, компани болон хувь нийлүүлэгчдийн зорилгод хамгийн сайтар нийцсэнийг сонгох ёстой болдог.
Хоёр дахь асуудал нь капитал буюу хөрөнгийн бүтцийг зохистой болгох явдал байдаг. Энд корпораци эсвэл өөрийн болон хувь нийлүүлэгчдийн хөрөнгийг, эсвэл банкны зээл, облигаци гаргах зэрэг зээлийн хөрөнгийг, эсвэл ерөөсөө дотоод ашгаа ашиглаж болно.
Уг нь хувийн санхүү гэсэн түгээмэл ойлголт байдаг боловч манайхан мөнгө олохыг л ярьдаг. Ухаандаа тэтгэвэр гэхэд л манайхан “шал хөгшин” болсон хойноо бодож эхэлдэг. Бусад оронд бол хар залуугаасаа боддог. Ялгаа байгаа биз.
Цаашаагаа монгол хүн мөнгө хэрхэн олохыг бодох нь хамгийн түгээмэл, зарахыг бол нэг их бодоод ч байх шаардлага байхгүй, хэрэглээг хойшлуулах, хэмнэх бол тун цөөн хүний боддог ажил, хэдэн жилийн дараа аль нэг зүйлийг авахаар төлөвлөх нь бүр ч цөөн хүний ажил. Зах зээлийн эсрэг энэ тэнэг зан үйл аажмаар засарч буй боловч олон нийтийг хамарч нийгмийн хэм хэмжээ болтол их зайтай.
Ийм төрлийн асуудлууд төр, засагт ч тулгардаг бөгөөд үүнийг нийтийн санхүү гэнэ. Тухайлбал, төсвийг хэрхэн бүрдүүлэх, хэрхэн тэнцвэржүүлэх, энэ тэнцвэрийг богино болон удаан хугацаанд хэрхэн хадгалах, хэрэв төсөв тэнцвэржээгүй бол хомсдлын нөхөх мөнгийг хаанаас олох, үүнийгээ яаж сайн хийх, мөнгө хэвлэх үү, өрийн бичиг гаргах уу, гадаад дотоодын алинд нь мөнгөө аль валютаар хадгалах, ямар хэлбэрээр гаргах зэрэг олон асуудлыг нийтийн санхүү шийдвэрлэх ёстой.
Энэ нийтийн санхүү гэж ёстой бантан болж дуусч байна. Нийтийн нэртэй боловч төрд гарсан олигархууд л тоглож өгч байна ш дээ. Энийг хэлэхээр ард түмэн нь авч хэлэлцэхгүй, тоохгүй, эзэн нь өөрийнхөө юмыг “тоохгүй” болохоор хүн тоглодог юм байгаа биз дээ…
Энэ түвшинд санхүүгийн онол, онол-тоглолтын болон эмпирик загвар, өөрөөр хэлбэл бодит анализ, санхүүгийн янз бүрийн хувьсагчдад анализ хийх ажлыг санхүүгийн эрдэмтэд хийдэг.
Энэ нь “тоо мэдэхгүй” манайх шиг хүмүүст аймаар хэцүү мэт боловч үнэн хэрэг дээрээ жирийн л амьдралын ухааны асуудал юм.
Энд зээл, хүү, арилжааны ханш, хувьцаа, облигаци үнэ зэрэг санхүүгийн олон хэрэгслийн зэргийн тооцоонууд санхүүгийн зах зээлд хамаардаг юм. Эдгээр нь тодорхой маягаар харилцан үйлчилдэг бөгөөд ямар ямар хүчин зүйл ямар хэмжээгээр нөлөөлж байгаа болон цаашдаа яаж өөрчлөгдөхийг тайлбарлах ёстой болдог.
Энд жирийн хүн, айлтай яг адил асуудал үүсэх бөгөөд үүнийг зүгээр нэг шийдвэр гаргах биш, харин тодорхойгүй нөхцөлд шийдвэр гаргах гэж тодорхойлж болно. Энэ нь явцуу хугацаанд нөөцийг хуваарилах, шийдвэр гаргах гэсэн асуудал болохоос гадна асар их эрсдэлтэй байдаг. Энд хүлээж буй орлого, зорилгод хүрэхэд учрах эрсдэл хоёрын зохистой тэнцвэрийг олох ёстой болдог.
Санхүү нь бусад шинжлэх ухааны адил тодорхой парадигм, постулат дээр үндэслэдэг бөгөөд одоогийн байдлаар санхүүгийн 3 том “онол” байдаг.
Нэг. Оролцогчдын зохистой зан үйлийн үзэл баримтлал. Энд оролцогчид тодорхой зорилготой байдаг, иймээс түүндээ хүрэхийн тулд зохистой ажиллана. Санхүүгийн хувьд тэд эрсдэлээ харгалзан орлогоо аль болох их болгохыг хичээнэ, “зохистой түрийвч”-тэй болох асуудал яг энэ маягаар явагдана. Өөрөөр хэлбэл зохистой түрийвч гэдэг нь эрсдэлийн тухайн түвшинд дээд зэргийн ашиг олох тийм түрийвч болно. Хэт хийсвэрлэлд тулгуурласан энэ үзэл баримтлал практикт дандаа биелдэггүй. Манай Монголд бол биелэнэ гэж ёстой гонжгор.
Хоёр. Зан үйлийн санхүүгийн үзэл баримтлал. Өмнөх зохистой зарчим биелэгдэхгүй нөхцөлд шийдвэр гаргах зохистой зан үйлээс хазайж байгаа хүмүүсийн сэтгэл зүйг судалдаг. Энэ нь манайд их тохирно. Жишээ нь архидаж байгаа монгол хүнд ямар ч санхүүгийн “тооцоо” байхгүй. Эрүүлдээ байхгүй юм чинь согтуудаа байна гэж номонд хазгай. Гэхдээ манайхан бизнес төлөвлөгөө, гэрээгээ голдуу халамцуу хийдэг нь ажиглалтын судалгаагаар бүрэн нотлогдсон зүйл. Ухаандаа Цагаан сар гэхэд л санхүүгийн талаасаа зохистой зан үйлд яагаад ч үл тохирно. Ер нь бол монгол хүний зан үйлд зах зээлд “тохирох” шинж их ховор шүү дээ…
Гурав. Арбитр (шүүгч) байхгүйн үзэл баримтал. Арбитраж нь эрсдэлгүйгээр хэт ашиг олох боломж юм. Англи хэлэнд голдуу “free lunch” буюу “үнэгүй өглөөний хоол”, заримдаа “мөнгө хэвлэх суурь машин” ч гэж нэрлэдэг, учир нь энэ бол зүгээр нэг ашиг биш, чухамхүү эрсдэлгүй ашиг болно. Гэхдээ ганц нэг мөнгөний ашиг биш, харин эдийн засгийн ашиг, чухамдаа эрсдэлгүй хэт ашиг болно.
Ямар гоё юм, одоо ёстой “арбитрдаад” байдаг хэрэг гэж монгол хүн бодно байх. Жишээ авъя. Та хөрөнгийн бирж дээр хувьцааны гүйлгээ хийж байна гэж бодъё. Үүний тулд Та хямдарч байгаа компанийн хувьцааг худалдан авч, үнэтэй болж компанийн хувьцааг нь зарах ёстой.
Энгийн худалдаанд ч гэсэн энэ зарчим үйлчилнэ. Монголоор бол “зөрөөн” дээрээс ашиг олохыг хэлж байна. Одоо зөрөөн дээрээс ашиг олох ч нэг их явцтай байхаа больж байгаа. Бирж дээр голдуу хийдэг болсон. Тэнд бол өнөөдөр худалдаа хийгээд хоёр гурав хоногийн дараа тооцоо хийх бөгөөд энэ үед Та ямар ч мөнгөн хариуцлага хүлээхгүй. Ингээд л арбитраж болчихож байгаа юм.
Дээр дурдсан 3 үзэл баримтлал бүгдээрээ зах зээлийн тэнцвэрт байдалд арбитраж байдаггүй гэж үздэг юм. Зах зээл дээр эрсдэлгүйгээр хэт ашиг олох боломж байдаггүй юм. Хэрэв байдагсан бол нэг өлөн тоглогч гарч ирээд энэ боломжийг агшин зуур олж хараад тэр даруйд нь ашиглах байсан. Энэ нь үнийн өөрчлөлтөд хүргэх билээ.
Энэ тоглогч үнэ багатай актив худалдан авснаараа түүний үнийг өсгөж, хэт үнэтэй актив зарснаараа түүний үнийг бууруулдаг. Үүний үр дүнд эдгээр үнэ арбитражын боломж алга болох нэг тэнцвэрт түвшинд орж ирнэ.
Эндээс нэгдмэл үнийн хууль гэсэн постулат гарч ирнэ, хэрэв ирээдүйд бидэнд дараагийн төлбөр тооцоо, эрсдлийн үүднээс яг адилхан активтай хоёр түрийвч байгаа бол тэдгээр нь өнөөдөр адилхан үнэтэй байх ёстой болж таарна. Бидний сонирхон буй хоёр компанийн хувьцаа ирээдүйд адилхан байна гэж үзвэл одоо ч гэсэн тэдгээр нь адилхан байх ёстой. Энэ бол нэгдмэл үнийн хууль болно.
Гурав дахь практиктай холбогдох постулат юм. Энэ бол хамгийн чухал нь. Бусад шинжлэх ухаанд судалгаа шинжилгээний үр дүн, шинэ загвар, эмпирик үнэлгээ зэргийг хийгээд шалгаж туршсаны дараа хэрэглэдэг бол санхүүд бол эдгээрийг шууд практикт хэрэглэдэг. Чухам ийм болоод санхүүгийн шинэ зах зээл бий болж, ашиг хийдэг.
Эндээс 2 том зовлон гарч ирнэ. Нэг дэх нь санхүүгийн бодлого буруу зөв хийгээд загвар практик хоёр нь таарсан эсэхийг шалгах боломж бараг байдаггүй. Иймээс санхүүгийн салбарт эдийн засгийн гэмт хэргийн ихэнхи нь гардаг.
Удаах нь санхүүг хэдхэн хүн мэддэг, чаддаг гэсэн хуурамч төсөөлөл бий болгодог. Санхүүч хүнд академик хүрээнд ажиллах онцын шаардлага гардаггүй.
Энэ нь тэднийг хамгийн хаалттай, хамгийн гэмт хэрэгтэн шинжтэй болгодог. Манайд сонгодог жишээ нь О.Чулуунбат болно. Үнэн хэрэг дээрээ санхүү бол хүн ойлгохын аргагүй хэцүү, гайхамшигтай мэргэжилтнүүд л хийдэг салбар огт биш л дээ. Үүнийг би яваандаа нотолно гэж бодож байна.
Олигархийн гэмт үйлдлүүд дотроос хамгийн ноцтой нь банк санхүүгийн гэмт үйлдэл байдаг. Одоо үүнийг ойлгох цаг болсон.
Яагаад гэвэл улсын төсвөө хар, засгийн газрын бонд яаж байгааг хар, төгрөгийн ханшаа хар, монгол төгрөг нойлыг цаас болж байгааг хар, банкууд болон банкирууд яаж идэж байгааг хар, үнэ яаж байгааг хар.
Цаадуул чинь өөрийнхөө гарыг ардаа нуучихаад зах зээлийн “үл үзэгдэх гар” хулгай хийсэн энэ тэр гэж баахан “онол монол” ярина. Бараг хорин жил ярьж байна ш дээ…
Одоо бол заавал Таны халаас руу гараа хийх ямар ч хэрэг байхгүй. Харин ч хулгайлсан юмныхаа үртэсийг Таны халаасанд хийж өгдөг юм. Дэлхий дахинаа ийм юманд хөөрвөл тэнэг гэдэг юм. Энийг нь хэлсэн хүний өөдөөс загнавал усан тэнэг гэдэг юм.
Харин манайд бол бараг бүх сармагчингуудаа төрдөө гаргачихаад төрийн сүлд өршөө гэдэг…
Тэгээд Сарандаваа мэтийн авгайчуудаас “Мөнгөний тархи” гэсэн лекц мекц сонсож, мөнгө “өөрөө үржихийг” заалгаад хүлээгээд горьдоод суугаад байхаар чинь хуучнаар бол заяа чинь хаядаг юм, одоогоор бол сайн дураараа шулуулдаг юм, мангарууд аа…
“Үл үзэгдэх гар” гэж байхгүй, харин олигархийн бохир гар гэж л байгаа, тэрийг нь тасдаж хаяхгүй юу. Ид шид гэж байхгүй, харин шинжлэх ухаан гэж л байдаг юм, тэрэнд л үнэмш, түүнийг л шүт. Би энийг л хэлэх гэсэн юм.
Ингээд эхний хэсэг дуусч байна. Нэг зүйлийг онцлон сануулж байна. Надтай нэг их онол монол ярьж маргалдах гэсний хэрэггүй. Учир нь: 1. Би санхүүч болох гээгүй, 2. Би санхүүгийн шийдвэр гаргадаггүй, 3. Хулгайч дээрэмчдэд гаргасан уураа надад гаргах утгагүй. 4. Банк санхүүг анхаарч сур. Баабар Сангийн сайд байсан болохоор санхүүч ангилалд орно. 5. Сур, сур, бас дахин сур…
Судлаач Д.Ганхуяг
2013 оны 7 дугаар сарын 21.