ХАСЧУЛУУ: СУДЛААЧ ГАНАА ХУУЛБАРЛАГЧ…

Миний бичсэн “Алтнаас үнэтэй шороо” өгүүллийг манай нэгэн уншигч сэтгүүлч Мөнхчимэгийн бичсэнтэй ихэд төстэй байгааг олж илрүүлжээ. Тэгээд Хасчулуу гэдэг энэ хүний харьцуулсан шүүмжлэлийг хүргэж байна. Би тайлбар хийхгүй гэж түүнд амласан юм. Бид хоёрын яриаг “Алтнаас үнэтэй шороо” өгүүллийн комментуудаас үзнэ биз дээ. Ингээд Хасчулууд улам олон төстэй зүйл олоосой хэмээн амжилт хүсэхээс өөр ажил надад үлдсэнгүй. Одоо энэ хүний сэтгэл нь ханаж, ихээхэн кайф авч байгаа гэдэгт эргэлзэхгүй байна.
Судлаач Ганаа:
Анх 1794 онд финийн химич Юхан Гадолин олсон бодисоо хотынхоо нэрээр иттерий гэж нэрлэсэн байна. Ийм төрлийн бодисууд муу хайлдаг, усанд бараг уусдаггүй байжээ. Ийм оксидыг XIX зууны үед “шороо” гэж нэрлэдэг байснаас газрын ховор металл гэсэн нэр XYIII-XIX зууны заагт бий болжээ. Химичид 1907 он гэхэд 14 ГХМ нээжээ. Эдүгээ 17 ГХМ нээгээд байгаа юм байна.
Церийн бүлгийн “хөнгөн” La, Се, Рг, Nd, Sm, Eu, иттрийн бүлгийн “хүнд” Y, Gd, Tb, Dy, Ho, Er, Tm, Yb, Lu элементүүдийг ингэж нэрлэдэг. Үнэндээ бол бол ГХМ ховор биш, нөөцөөрөө хар тугалганаас 10 дахин, молибденээс 50 дахин, вольфрамаас 165 дахин их байдаг авч хэт сарнимал тархсан аж.
Уг нь дорх газраа ухахад л “гараад ирэх” боловч харамсалтай нь маш өчүүхэн хэмжээтэй байдаг аж. Өөр өөр 17 элемент дэлхийд жигд тархаагүй нь мэдээжийн хэрэг. Иймээс 3-8 элемент нэлээд их хуримтлагдсан бол орд гэж нэрлэн олборлодог байна. Энэ нь бидний ойлгодог ашигт малтмалын ордоос ихээхэн ялгаатай. Учир нь олборлон авсан хүдрээс элемент тус бүрээр нь ялган хуваарилах үйлдвэр барьж байж маш өчүүхэн хэмжээгээр гарган авдаг юм байна.
Сэтгүүлч Мөнхчимэг
1794 онд Финландын химич Юхан Гадолин түүхэнд анх удаа газрын ховор элементийг илрүүлжээ. Хожим нь Германы эрдэмтэн Мартин Клапрот эдгээр металлыг церийн бүлэг (хөнгөн), иттрийн бүлэг (хүнд) хэмээн хоёр хуваасан байна. Тэр үеэс химийн нэгдсэн хүснэгтийн 114 элементийн 17 нь газрын ховор элемент гэсэн бүлэгт хамаарагдах болсон аж. Эдгээр 17 элемент нь мөнгөлөг цагаан өнгөтэйгээрээ л адил боловч үүсэх нөхцөл, үнэ цэнийн хувьд өөр байдаг гэнэ. “Эрдэмтэд анх эдгээр металлыг илрүүлэхдээ нэн ховор юм оллоо гэж ярьж байснаас ингэж нэршсэн юм. Гэтэл мөн чанарын хувьд ховор юм огтхон ч биш.
Энд тэндгүй л байдаг” хэмээн “Орхон эксплорейшн” компанийн захирал Д.Батболд “Өнөөдөр” сонинд ярилцлага өгөхдөө тайлбарлаж байв. Үнэндээ дэлхий дэх тогтоогдсон нөөцөөр нь авч үзвэл, газрын ховор элемент нь хар тугалгаас 10, молибденээс 50, гянт болдоос бүр 165 дахин их байдаг ажээ. Радиоэлектроник, машины тоног төхөөрөмж, химийн үйлдвэрлэл, металлург гээд олон салбарт газрын ховор элементийг хэрэглэдэг. Шил, толийг үйлдвэрлэхэд ч дээрх 17 элементийн зарим нь ашиглагдана.
Судлаач Ганаа:
Инноваци ихсэх тутам ГХМ-ыг ашиглах хэмжээ даган нэмэгдэх зүй тогтолтой аж. ГХМ байхгүй бол өнөөгийн эдийн засгийн бүх салбар зогсох юм байна. Ингээд ГХМ дэлхийн стратегийн түүхий эд болж, түүний төлөө эдийн засгийн дайн эхлээд байна.
1980 онд 25 мянган тн ГХМ олборлож байсан бол 2010 онд энэ хэмжээ 5 дахин өсч 125 мянган тн болжээ. Өнөөдөр ГХМ-ын зах зээл хэдэн зуун миллиард доллараар үнэлэгдэж байгаа бөгөөд энэ нь 2015 он гэхэд 2 дахин өсөх аж. Технологийн хөгжлийн өнөөгийн түвшнээр тооцвол 5 жилийн дараа 200-225 мянган тн ГХМ шаардлагатай юм байна.
Сүүлийн 15-20 жил даяар зах зээлийн ГХМ-ын 95-97 хувийг Хятад нийлүүлж байжээ. 2006 оноос Бээжин экспортын татвараа нэмжээ. 2010 оны сүүлээс экспортын квотоо 72 хувиар багасгасан байна. 2011 онд дахин 30 хувь багасгана гэж мэдээлэв. 2012-2014 онуудад нөөц багассан, экологийн тэнцвэр алдагдсан, дотоод хэрэгцээ өссөн шалтгаанаар ГХМ нийлүүлэхээ зогсоох юм байна. Хятадын энэ шийдвэр дэлхий нийтийг бужигнуулж байна.
Сэтгүүлч Мөнхчимэг
Дэлхийн нийт нөөцийн гуравны хоёр нь Хятадаас бусад оронд байдгийг “Great Western Minerals Group” компанийн гүйцэтгэх захирал Гэри Билингсли онцлоод, даварсан хятадуудыг даруулгатай байлгах цаг ирснийг тэмдэглэжээ. Юу гэвэл БНХАУ сүүлийн үед газрын ховор элементийн экспортоо огцом бууруулснаас цери болон лантаны нэг кг нь 40 орчим долларт хүрээд байгаа аж. Гэтэл Хятадад эдгээр хоёр элемент 5-6 доллараар арилжаалагдаж буйг тэрбээр онцлов. “Газрын ховор элементийн зах зээл дэх Хятадын монополь эрхийг унагах хэрэгтэй” хэмээн Гэри Билингсли анхааруулсныг MetalTorg.ru цахим хуудсанд тэмдэглэжээ.
АНУ-ын Конгрессын дэргэдэх судалгааны газрын хийсэн тооцооноос үзэхэд дэлхий даяар жилд 124 мянган тонн газрын ховор элемент хэрэглэдэг бөгөөд 2012 он гэхэд энэ үзүүлэлт 180 мянган тоннд хүрч, 2014 онд хэрэгцээ бүр 200 мянган тонноос давах нь. Гэтэл хятадууд газрын ховор элементийн экспортоо багасгаж буй явдал өндөр технологи үйлдвэрлэгчдийг түгшээж байгаа юм. Өнгөрсөн сарын сүүлчээр АНУ-ын Конгресс газрын ховор элементийн хайгуул, олборлолтын үйл ажиллагаа явуулах компаниудад төрийн дэмжлэг үзүүлэх, авах зээлд нь Засгийн газрын баталгаа гаргах тухай хуулийн төслийг хэлэлцсэн билээ.
Судлаач Ганаа:
Гучин жилийн өмнө 1981 онд Өвөр Монголын Баян-Овоод ГХМ-ын оксидын 36 сая тн нөөцтэй орд олсноор Хятадын ГХМ-ын аварга түрэлт эхэлжээ. Бүр тэр үед Дэн Сяо Пин: “Бидэнд нефть байхгүй ч ховор шороо” байгаа” гэж байжээ.
Сэтгүүлч Мөнхчимэг
Газрын ховор элементийн зах зээл дэх Хятадын монополь санамсаргүй хэрэг биш ажээ. Тус улсын удирдагч агсан Дэн Сяопин “Ойрхи Дорнод газрын тосоор баян бол бид газрын ховор элементээр баян” хэмээн цээжээ дэлдэж байсан удаатай. 1980 оны сүүлч хүртэл газрын ховор элементийн зах зээлд АНУ тэргүүлдэг байсан ч нөөц нь шавхагдаад байр сууриа алдсан. Тэгвэл энэ завшааныг хятадууд ашиглан монополь эрхээ бататгасан бөгөөд бусад өрсөлдөгчөө хямд үнийн бодлогоор