ПАНМОНГОЛИЗМ

Би панмонголизм гэдгийг угаасаа “ойлгомжтой” бөгөөд Монголын үндэсний үзлийн талаар орос, монголын хувьсгалчдын улс төрийн зөрчилдөөн гэж ойлгож ирсэн. “Пан” нь ч яахав, “нийт”, “бүх” гэсэн грек гаралтай үг. Тэгсэн чинь судлаад байсан чинь энэ нэр томъёог Оросууд анх гаргасан юм байна. Чингэхдээ улс төрчид биш, гүн ухаантнууд, чингэхдээ бүр томоохон сэтгэгчид нь аль дивангалавт гаргасныг хэдхэн жилийн өмнө мэдээд ихэд гайхав. Монголчуудын панмонголизмын үзэл санаа, үйл ажиллагаа их урт удаан үргэлжилсэн, ихээхэн хувирал, зовлон зүдгүүр дамжсан үзэгдэл гэдгийг түүх гадарлах хэнд ч гэсэн тодорхой буй за. Үр дүн нь асар олон хүний амь амьдрал, зовлон зүдгүүр, төөрөгдөл, мөрөөдөл, алдаа оноо, цус хөлсөөр бүтсэн тусгаар тогтносон Монгол Улс.
Ямар ч гэсэн панмонголизмыг түүх, гүн ухаан, нийгмийн ухааны суурь судалгааны нэг гол чиглэл болгон үүндээ тулгуурлан төрийн бодлогод нэн даруй тусгах ёстой гэж би үзэж байна. Харин энэ нь үндэсний хоосон хийрхэл, бусадтай дайсагнах хэрэгсэл болох ёсгүй гэдгийг би онцлон тэмдэглэж байна. Харамсалтай нь манайхны айдас одоо болтол арилаагүй учраас энэ сэдвийг огт хөнддөггүй юм. Бид үндэстэн мөн л юм бол өөрийн гэсэн үндэсний үзэлтэй байх эрхтэй гэдэгт би бат итгэж байна. Ер нь яахаараа панэллинизм, пангерманизм, панславизм, панисламизм гэж дэлхий даяараа ярьж болдог панмонголизм гэхээр болохоо байчихдаг юм ?!
Түүх бичлэгийн тухай хэдхэн үг…
Ер нь улс орныхоо түүхийг үзэх алслалтыг сонгуулийн 4 жилээр биш, ардчиллын 20 жилээр биш, үндэсний болон ардын хувьсгалын 90 болон 100 жилээр биш, түүнээс хавьгүй урт масштабаар маш олон хувилбараар авч үзэж болно. Манай янз бүрийн төлөвлөгөө, хөтөлбөр, цогц бодлого зэрэг зохиосон зүйлүүд яагаад огт хэрэгждэггүйн гол шалтгаан нь монголын эрх баригчид түүх, нийгэм, үндэстнээ огт мэдэхгүй буюу үл хайхарснаас болдог. Ер нь бол ирээдүйгээ зөв харах цорын ганц үндэслэл нь түүхээс үүдсэн гүн ухааны үзэл, үзэл санаа болно. Дэлхий дахинаараа ингэж л сэтгэж байна ш дээ…
Түүх гэхээр монгол улс мандаж буурсан үйл явдлуудыг тоочих биш, өөрийн ҮНДЭСТНЭЭ гол болгон авч үзээд бусдыг нь орчин гэж үзээд системийн болон синергетикийн дэвшилтэт арга зүйгээр судлахыг хэн боль гээд байгаа юм. Манай түүхийг эхлээд хятадууд, дараа нь оросууд, одоо бол “барууныхан” бичиж байна. Монгол атлаа “гадаад” түүхчид олонхи нь болчихож…
Эдгээрт маш үнэ цэнэтэй судалгаа, гайхамшигт бүтээлүүд үй түм буйг би огт үгүйсгэхгүй. Ер нь бол дэлхий дахины түүхийн тэн хагасаас илүү нь монголын түүх гэхэд нэг их хэтрүүлсэн дүгнэлт огт болохгүй. Гэхдээ л манайд монголоор бичсэн түүх байхаас биш, жинхэнэ монголын нэгтгэсэн түүх байхгүй гэж би баталгаатай хэлнэ. Үндэсний үзэл санаа, үзэл суртал болж чадахгүй бол ямар ч түүх монголын түүх болж чадахгүй.
Учир нь улсын түүх, үндэстний түүх хоёрын ялгаа гэж зарчмын том асуудал байхаас гадна үндэсний гүн ухааны үзэл, үзэл санаа бидэнд байхгүй. Байхгүй ч гэж дээ, уг нь бол олон хүнд (?!) байгаа. Дор хаяхад надад байлаа гэхэд эрх баригчид намайг нийгмээс бараг “хасчихсан” байна шүү дээ…
Бид л өөрсдөө сэтгэхгүй буюу сэтгэхийг хүсэхгүй учраас манай түүхийг дандаа гадаадынхан буюу гадаадын арга зүйгээр хийдэг юм.
Ер нь уламжлалт европ буюу сонгодог түүх бичлэгийн үе аль дивангалавт өнгөрөн одож, түүх нь гүн ухаан, социологи, математик зэрэг байгаль нийгмийн шинжлэх ухаануудтай нэгдэн (интеграци), түүх бичлэгийн орчин үеийн арга зүйн цоо шинэ түвшинд хүрчээ. Байдал ийм бөгөөтөл баларч завхарсан, үлэмж хоцрогдсон арга зүйтэй, гадаадаас хуулах арга барил, сэтгэлгээтэйгээ суусаар байгаа нь даан ч харамсмаар, халагламаар…
Панмонголизмын эхлэл
Оросын гүн ухааны толь бичгүүдэд өгүүлснээр “Панмонголизм” хэмээх нэгэн зөнч шүлгийг Оросын нэрт гүн ухаантан В.С.Соловьев 1894 онд бичиж, энэ нь хожим “Вопросы жизни” сэтгүүлийн 1905 оны № 8-д анх хэвлэгдсэн байна. Энэ шүлэг нь “Антихристийн тухай товч туужийг хавсарган оруулсан дайн, дэвшил, дэлхий дахины түүхийн төгсгөлийн тухай гурван яриа” хэмээх гүн ухааны бүтээлд орсон байдаг аж. Энэхүү урт нэртэй бүтээлийг товчоор “Гурван яриа” хэмээн нэрлэж заншжээ. Миний шүлэг орчуулах гэдэг ч хэтэрхий марзан асуудал боловч танил найрагчид маань энэ зун ёстой зад амарч байгаа бололтой утсаа авдаг “амьтан” ганц ч алга. Ингээд арга буюу өөрөө оролдохоос өөр арга надад байсангүй. Энэхүү алдарт шүлэг нэг иймэрхүү агуулгатай…

Үг нь хэдий зэрлэг авч, Панмонголизм !
Үнэхээр чихэнд сонсголонтой байна.
Бурхдын тавилангаар дүүрэн
Буухиа мэдээ шиг сонсогдож байна.

Бузартсан Византид тэр үед
Бурхны алтан ганжир гунджээ
Хан харцгүй хамаг бүхэн
Халамжит Мессээс нүүр буруулжээ.

Алдар нэргүй, харь ард түмэн
Алс Зүүнээс өндийн босчээ.
Үйлийн лайтай хүнд зэвсгэнд нь
Үнсэн товрогоор эргэв, хоёр дахь Рим…

Өнгөрсөн Византийн хувь тавиланг
Өнөөгийн бид давтахыг хүсэхгүй.
Одоо чи Гурав дахь Рим гэж
Оросын худалч нар давтан баталж байна.

Бурхны гэсгээлийн зэвсгийн
Булт нөөц шавхагдаагүй, тэгж л байг.
Сэргэн боссон аймгуудын цутгалан
Шинэ цохилтод бэлтгэж байна.

Малайн уснаас Алтай хүртэл
Манлай жанжид Дорнын арлуудаас төрж
Толгой гудайсан Хятадын ханын дэргэд
Тоо томшгүй цэргээ цуглуулж байна.

Цадаж ханахгүй царцаан сүргийн
Цаадах тоог нь хэлж баршгүй.
Умрыг чиглэсэн аймгуудаас
Урьдын хүчээр хамгаалж дийлэхгүй.

Хоёр толгойт бүргэд ниргэгдлээ
Хоосон алдраа март даа, Орос минь.
Шалчийсан тугны чинь өөдсөөр
Шар хүүхдүүд зугаацан наадна.

Хайрын дуудлагаа мартаж чадах нь
Харанхуй айдас, түгшүүртэйгээ эвлэр.
Үнсэн дунд Гурав дахь Рим уналаа
Үнэндээ гэхэд дөрөв дэх нь байхгүй…
(Поэзия Серебряного Века. Москва, “Художественная Литература”, 1991 номноос авав.)
Зөнч шүлэг
Энэ шүлгээр дамжин панмонголизм нэр томъёо анх үүсчээ. Миний уншиж судалсан хэмжээнд францын “Марселез”, оросын “Катюша”, “Ариун дайн” зэрэг дуунууд үндэстнийхээ өөрийн ухамсрыг идэвхижүүлэхэд ихээхэн нөлөөлсөн байдаг. Харин энэ шүлэг нэг үндэстэнд биш, бүхэл бүтэн Евроазийн түүхэнд зуу гаруй жил асар их нөлөө үзүүлжээ. Гайхалтай байгаа биз !? Энэ шүлгээр зөвхөн нэр томъёо л үүссэн. Гэхдээ үзэл санааны эх нь эртний үед хамаарах нь лавтай. Энэ тухайд жичид нь өгүүлэх боломж гарах буй за…
Ингээд энэ шүлгээс үүссэн нэр томъёо хийгээд үзэл санаа хачин гайхалтай байдлаар дэлхийн том гүрнүүдийн улс төр, үзэл суртлын зэвсэг, үзэл санааны нийцэл хийгээд зөрчилдөөний үндэс болжээ. Ингээд маш товчлон түүний тархалтыг авч үзье.
Орос
Хамжлагийн харилцааг халснаас хойш хаант Орост капитализм нэвтэрч, харьцангуй уламжлалт нийгэм задарч эхлэжээ. Түүхэн ийм үед байдаг л жам ёсоор сэтгэгчид нь үзэл санааны эрэлд хатах болжээ. Ер нь бол Оросын үзэл санаа бол баруун болон дорнын гэх хоёр том чиглэлийн дунд цаг ямагт гуйвж дайвж, зөрчилдөж ирсэн юм. Харин улс төрийн бодлогод бол түүхэнд тодорхой үеүүдэд аль нэг нь давамгайлж иржээ. Энэ нь одоо ч байгаа. Энэхүү үзэл санааны эрэл, маргаан, мөрөөдөл болон түгшүүрт оролцоогүй сэтгэгч Орост тун цөөхөн. Энд В.С. Соловьев, Э.Э. Ухтомский, П.А.Бадмаев, С. Н. Сыромятников, А.В. Амфитеатров, А.С. Суворин, С.Н.Трубецкой нарыг дурдаж болно.
Харин улс төрийн бодлогод II Николай хаан, Сангийн яамны сайд С.Ю.Витте, Дотоод Явдлын яамны сайд В.К.Плеве зэргийн олон хүмүүс ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. Зөвлөлт Засгийн үеийнхийг бидний олонхи мэдэх хойно. Гэхдээ Оросын бодлого панмонголизмыг дандаа ч үгүйсгээд байсан юм биш, харин ч ихээхэн том улс төрийн хөшүүрэг болгон ашиглаж байсан.
Буриад
Буриадууд Оросын харъяанд байсан учраас тухайн үедээ хамгийн боловсролтой, хамгийн европжсон манайдаа л багшлахаар хүмүүс байсныг түүх гэрчилдэг. Ямар гэсэн тэдний тэргүүний сэхээтнүүд Оросын дорнын чиглэлд шууд болон шууд бусаар ихээхэн нөлөө үзүүлдэг байсан бөгөөд үүний тод жишээ нь Петр Бадмаев, Агваандоржиев, Элбэгдорж Ринчино, Цэвээн Жамсранов нар болно. Энд ах дүү буриад нараасаа гадна ах дүү халимагуудыг дурдахгүй бол нүгэл болно. Т.Рыскулов үүнийг тод томруун жишээ болно. Буриад, халимаг эх орончдын бүрэн нэрсийг дурдах сайхан цаг ирнэ гэж би бодож байна. Буриаджсан “панмонголизмын” үзэл санаа хоёр янз болсон нь илт ажиглагдана. Нэг нь Хаант Орост түшиглэсэн Их Монгол Улс байгуулах үзэл санаа, нөгөө нь яваандаа бие даасан Монгол Улс байгуулах үзэл санаа болно. Хожим нь Зөвлөлт Засаг, Коминтернд түшиглэх гэх мэтийн олон хувьслыг панмонголизм дамжсан юм.
Япон
Мейжигийн эрин үеэс эрчээ авсан Японд синтоист шашны үзэл сурталд тулгуурлан эхлээд Азид, дараа нь дэлхийг эзэгнэх “орчин үеийн” үзэл санаа ус агаар мэт хэрэгтэй байжээ. Панмонголизм гэдгийг япончууд огт мэддэггүй байснаа В.С.Соловьевын дээр дурдсан “Гурван яриа” болон Оросын сонин хэвлэлээс авч тэр дор нь өөрийн үзэл суртал болгожээ. Ийнхүү арлын “шар чөтгөрүүд” панмонголизмыг ихээхэн дэмжихийн хажуугаар бүр цааш нь хөгжүүлж “Азийг Азийнханд” гэх томоохон үзэл суртлын систем болгожээ. Энэ нь юунд хүргэснийг олон хүн мэдэх хойно. Харин тэдний нөлөөгөөр байгуулсан Дагуурын засгийн газрын асуудлыг манай түүхэнд тун бага дурддаг. Түүний тэргүүн өвөрмонголын Нэйс гэгээн Мэндбаяр болон түүний чин зоригт нөхөд Монголын цогтой эх орончдын тоонд зүй ёсоор орно. Тэдний олонхийн хувь заяа цаг төрийн үймээний улмаас ихээхэн эмгэнэлтэй байсныг биднээс өөр хэн санан дурсах ёстой гэж ?!
Ар Монгол
Дурдан буй үед Монгол Улс дөнгөж үүсч байсан учраас би энэ нэр томъёог хэрэглэж байна. Мэдээж манайхан панмонголизм хэмээх нэр томъёог огт мэдэхгүй байсан нь ойлгомжтой. Харин хөрс суурь нь бэлэн байсныг олон баримтаар нотолж болно. Манж Чин гүрний доройтлыг монголчууд хэтэрхий сайн мэдэж байв. Яагаад гэвэл капиталист том гүрнүүд 1841 оноос эхлэн түрэмгийлэл үйлдэж, газар нутгийг нь булаан, хар тамхины гэгдэх олон удаагийн дайн дэгдээсэн, мөн манжийг эсэргүүцсэн хятадын ард түмний олон удаагийн үймээн, бослогоос шалтгаалан Манж Чин гүрэн нуран унаж байв. Лав л удаа дараагийн дайнуудад цэрэг эрс, агт морь, мал их хэмжээгээр татсан нь Ар Монголын эдийн засагт ихээхэн хүнд туссан олон баримт байдаг. Төрөлхийн дайнч зангаараа монгол цэрэг тэнд ч гэсэн эр зоргийн гайхамшгийг үзүүлсэн баримт олон буй.
Дашрамд дурдахад түүх сонирхогч нэг залуу монголчууд хар тамхины дайнд хэрхэн оролцсон тухай хэдэн сонирхолтой өгүүлэл нетэд бичиж, би түүнд талархал дэвшүүлсэн юм. Ийм залуус улам олон болоосой гэж би байнга залбирч байдаг. Тэгсэн чинь өөрийгөө орчин үеийн гээд бодчихсон, социалист капиталист хоёр түүх нь холилдчихсон нэг нөхөр гарч ирээд Хятадын төлөө үхсэн хүмүүсийг магтаад байхдаа яадаг юм гэж агсагнадаг байна ш дээ. Ер нь ингэхэд аль ч түшмэг улс нэгдмэл улс гүрнээ хамгаалж байлддаг юм байгаа биз дээ. Ухаандаа Оросыг олон удаа цусаараа хамгаалж байсан халимагуудыг хэнд ч муулдаггүй биз дээ. ..
Ингээд бидний харьцангуй сайн мэдэх 1911 он залгана. Манж Чин гүрэн унасан, Оросоос тусламж авчихсан, Богдыгоо залж Монгол Улсаа байгуулсан монголчууд Монгол угсаатнаа нэгтгэж Их Монгол Улсаа байгуулна гэж зүтгэх нь мэдээжийн хэрэг байлаа. Ингээд их Монгол Улс байгуулах үзэл санаа олон түмний мартагдсан далд ухамсрыг сэргээж, энэ хэргийг гүйцэлдүүлэх улс төр, цэрэг дайны бодит үйл ажиллагаанд ханцуй шамлан оров. Баруун Монгол ч яриа юу байхав, тэр чигээрээ л давхиад орчихов.
Энэ нь ёс суртахуун, үзэл санааны аль ч утгаар туйлын зөв, бахархууштай үйлс юм. Үүнийг бүх монголчууд уухайлан дэмжиж бүгдээрээ тал талаасаа чармайн зүтгэсний хүчинд Монгол Улс нийт Монгол үндэстний төв, голомт болсон юм. Одоо ч тэр хэвээрээ байгаа…
Энд панмонголизм нэр томъёо нэн тодорхой үзэл суртал, улс төрийн үйлдэл болон хувирч байгааг бид харж байна.
Өвөр монголчууд
За ёстой нэг цаг нь болжээ гэж тэд ч бодсон, бид ч бодсон. Ах дүү өвөрлөгч нар маань бөөн бөөнөөрөө Монголд ирж шинэ тулгар төрийг байгуулах үйлст амь хайргүй зүтгэв. Бараг халхчууд биднээс ч илүү зүтгэсэн дээ. Олон өвөрлөгч Их Монгол Улс байгуулах үйл хэрэгт үлэмжийн гавъяа байгуулав. Өвөр монголын 49 хошууны 35, Чахар найман хошуу, Хөлөнбуйрын Баргын хошууд шууд л Монгол Улсдаа нэгдэхээр шийджээ. Үүнийг одооны зарим хүн зүгээр л “тоо” мэт ойлгож магадгүй. Гэхдээ олонхи монгол хүн энэ бол агуу түүхт үндэстний тусгаар тогтнолын төлөө урсгасан цус, хөлсний үнэ цэнэ гэдгийг ойлгоно буй за. Энэ бол Их Монгол Улс байгуулах үзэл санаа ямархүү их эрч хүчтэй байсны бат нотолгоо болно. Тэд биднээс юу ч гуйгаагүй эхлээд зөвхөн зэвсэг хүссэн, хожим Монгол Улсдаа нэгдэе, сүүлдээ бол ирье гэсэн зөвшөөрөл хүсч байсан юм шүү дээ. Харин биднээс огт үл хамаарах олон шалтгааны улмаас тэднийгээ мөн ч их гомдоосон доо, бид…
Монголын шударга баатар, харчин гүн Бавуужав, Дэ ван хэмээн алдаршсан Дэмчигдонров нар үндэстний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн цогтой тэмцэгчдийн тод томруун жишээ болно. Магадгүй тэд олон том улсын том бодлогын хооронд алдаж онож, төөрөлдөж байсан л байх. Гэхдээ л үндэстнээ нэгтгэхийн төлөө болохоосоо болохгүйг нь хүртэл тэмцсэн энэ агуу хүмүүсийг монголчуудаас өөр хэн дурсах ёстой гэж ?!
Казакууд
Зарим түүх үл мэдэгчид болон мэдэмхийрэгчид хасгуудыг монголын эрх чөлөөний төлөө тэмцээгүй гэж үзвэл их эндүүрэл болно. Бүр 1911 оны үеэс л хасгийн ноён Сукирбай нарын олон хүн Монгол Улсын төлөө зүтгэж эхэлсэн бахархам түүхтэй. Харин энэ талаарх судалгааны материал туйлын ховор байгаа ч ахиад олон хасаг эх орончид гарна гэдэгт би огт эргэлзэхгүй байна.
II дайны үр дүн
Нэгдмэл Монгол Улс байгуулах эрмэлзлээ дэлхийн II дайн дуустал нийт монголчууд орхиогүй явсан. 1945 оны 8 дугаар сард БНМАУ чөлөөлөх дайнд оролцохын өмнө Х.Чойбалсан Монголын ард түмэнд хандаж радиогоор үг хэлэхдээ: “…Японы түрэмгийлэн эзлэгч нарыг бут цохисны эцэст бүх монголчуудыг эрх чөлөөтэй, тусгаар тогтносон, бүрэн эрхтэй нэгэн ах дүү улс гэр болгон нэгдүүлэх явдлыг хангах болно” гэж хэлж байсан нь үүний нотолгоо болно.
Гэхдээ Орос-Хятадын гэрээнд заасны дагуу БНМАУ 1945 оны 10 дугаар сард тусгаар тогтнолын тухай бүх нийтийн санал хураалт явуулав. Хариуд нь Хятадын Засгийн газар БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг 1946 онд хүлээн зөвшөөрч, улмаар 1949 онд БНХАУ бий болсноор энэ асуудал улс төрийн хувьд эгнэгт шийдвэрлэгдсэн юм.
БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн явдал бол тухайн үеийн нөхцөл байдалд панмонголизмын хүрч болох хамгийн дээд үр дүн байлаа. Үүнийг чамлах буюу хянан засварлах эрх хэнд ч байхгүй. Учир нь дэлхий дээр манайх шиг ингэж хуваагдсан үндэстэн асар олон буй. Ер нь бол Орос, Япон зэрэг улсуудын мэдэлд байсан панмонголизм болон монголын хүчин зүйл Хятадын эсрэг томоохон хөшүүрэг болж байсныг дурдах нь шударга ёсонд нийцнэ. АНУ ч үүнд тун идэвхитэй оролцож байсан. Эдүгээ Хятадын хөгжин дэвжиж байгаа нь эргэх цагийн жам гэж би бодож байна.
Миний бодлоор Хятад шиг 100 гаруй жил дэлхийн бүхий л томчуудад дарлуулж доромжлуулсан ард түмэн байхгүй л болов уу. Гонконг, Макао зэргийг нь булаагаад авчихна. Гадаадын томчууд найм есүүлээ хийлж байгаад нийслэлийг нь эзэлнэ, түрэмгийлнэ. Дотооддоо бол бүр авах юм байхгүй, 23 жижиг улс болоод өөртөө засах эрх нэхнэ, генералууд нь зай завсаргүй байлдана гэх мэт. Японууд түрэмгийлэн орж ирээд “хятад хүн, нохой хоёр орохыг хориглоно” гэж хаа сайгүй биччихээр ямар ч үндэстэн жигших нь зүйн хэрэг. Мэдээж Хятад панмонголизмыг эсэргүүцэж байсан. Энэ нь хан үндэстний зүгээс зөв үйлдэл байсан. Цаг төр үймэхэд ямар ч үндэстний доторхи бүлгүүд болон хувь хүн төөрч будилах, алдах онох, муудаж сайдах, тэр ч байтугай дайтах явдал аль ч төр, улсад болдог. Манайд ч олон удаа болсон. Гэлээ гэхдээ Хятадууд өнөөдөр Чанкайшигээ огт хараадаггүй, мөн Оросууд цагаантнуудаа бараг бүрэн цагаатгасан. Энийг л үндэсний үзэл гэдэг юм. Аль ч улс үндэстэн ийм эрхтэй, түүний дотор бидэнд ч бас бий…
Харин манайхан бол дурын түүхэн хувь хүмүүсийн “буруу зөв”-ийг тун амархан нотолдог бөгөөд энэ нь сүүлдээ бүр түүхээр хийрхэх өвчин болтлоо хэтэрснийг би онцлон сануулж байна.

Нармай Монгол үзэл
Бидний мэдэх болон мэдэхгүй олон шалтгаан, бас мэдэхийг ч үл хүсэх сэтгэлгээний хоцрогдол, арчаагүйдлээс болж панмонголизм, яг монголоороо бол нармай монголын үзэл санаа туйлын үхээнц байдалд оржээ.
Нармай гэдэг бол хүний хамраас гадна хөвчин их улс буюу нэг угсааны бүх улс нэгдсэн хүчирхэг нэг улсыг хэлдэг юм ш дээ. Одоо бол нэг улс гэдэг нь өнөөгийн Монгол Улс байх нь мэдээжийн хэрэг.
Одоо бүр байчихаад өвөрлөгч нараа хятадууд, буриад, халимагуудаа орос, хасгуудаа “осман” гэж харааж, баруун, зүүн хийгээд аймаг аймгаараа талцаж солиороод байвал Монгол Улс ёстой хөгжиж харагдаач.
Энэ тэнэг зан үйл чинь ердөө л бидний олонхийн адгийн, арчаагүй сэтгэлгээ, үйлдэлд байгаа болохоос биш, гаднын аль нэгэн том гүрэнд байгаа юм огт биш. Наад зах нь тэднийхээ бөхчүүдийг наадамд ирэхэд нь ад үздэг новшийн байдалд бид орж. Онцлон дурдахад сонгуулийн үеэр улс төрчдийн байнга дэврээдэг аймгархах, сумархах муу ёрын зангаа татвал таарна шүү !!!
Жижиг Монгол Улсаа дэлхийн том гүрнүүдтэй тэрсэлдүүлэх гэсэн санаа надад огт байхгүй.
Түүхийн аль ч үед бид хүний тоогоор ямагт цөөн байсан бөгөөд цаашид ч тийм байх биз. Харин энэ нь голлох шалтгаан, хүчин зүйл хэзээ ч болж байгаагүй юм.
Одоо дэлхийн бүх том улсууд өөрийн нөлөөний хүрээ буюу ашиг сонирхлын бүс гэж дэлхийн аль ч газар нутгийг зарлаж байна. Монголчууд бид ингэж болохгүй юу ?!
Би л хувьдаа өөрөө мэдээд Буриад, Тува, Алтайн хязгаар, Халимаг, Сибирийн зарим нутаг, Өвөр монгол, Шинжаан-Уйгар, Манжуурын газар нутгийг НҮБ-ын бүрэн эрхт гишүүн Монгол Улсын ашиг сонирхлын бүс нутаг гэж зарлаж байна.
Бид ямар дайн хийх гэж байгаа биш, харин дэлхийн хэмжээнд сэтгэж Монгол Улсаа хөгжүүлэх гарцын тухай ярьж байна.
Одоо ч гэсэн манай дүүрчихсэн эрх баригчид дэлхийн бараг бүх том улстай дэлхийн эрчим хүчний балансыг орвонгоор нь эргүүлчих том том “нууц” гэрээ хэлэлцээр хийгээд давхилдаж байна. Иймээс Монгол Улс, үндэстэн яав ч “жижиг” биш…
Энэ бол онолын асуудал огт биш, ядахдаа Цэвээн Жамсрановын томъёолсон “соёлын панмонголизм” гэсэн ойлголтыг нэг саначихаж болно оо доо…
“Монголчууд эвтэй байхдаа хүчтэй”, “Монгол үндэсний сэргэн мандалт эхэлж байна” гэдгийг хэрэв заагаад өгчихвөл сургуультай нохой ч хэлж чадна. Харин үндэстний үзэл санааны системийг бол түүхэн гүн ухаан, онолын социологид тулгуурласан системт шинжилгээнээс гадна сэтгэл зүтгэл гэсэн агуу нандин үйлсээр бүтээдэг юм. Манай эрх баригчдын толгойд орсон юм болгоныг төрийн бодлого гэж итгэх ямар ч үндэслэл монголчуудад байхгүй. Учир нь Ногоон хувьсгал, Цагаан хувьсгал, Мянганы зам, Хар Хориныг жишиг хот болгоно, Бүсчилсэн хөгжил, Ногоон хэрэм, Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого гэх мэтийн үй олон “төрийн бодлогууд” нь ор мөргүй алга болчихдог учраас ингэж дүгнэж байна ?!
Би олон жилийн судалгааныхаа үндсэн дээр Монголчууд бидний үндэсний үзэл, үндэсний өөрийн ухамсар хэтэрхий арчаагүй, үхээнц байна, иймээс нармай монголын үзэл бол бидний үзэл санааны гол цөм болох ёстой, монголчууд бид дэлхийн хэмжээ, түвшинд сэтгэж, үйлдэх ёстой гэдгийг л гэж хэлж байна. Үүнийг XIX- XX зууны арга хэлбэрээр биш, даяаршиж, мэдээлэлжиж, иргэншиж, соёлжсон орчин үеийн аргаар хийх монгол залуус олон буй гэдэгт огт эргэлзэх зүйл алга…
Үүний цаана онол, судалгааны тун олон асуудал байгаа гэдэгт уншигч Та эргэлзэхгүй байж болно. Мөн ганц өгүүлэлд бүх асуудлыг багтаах боломжгүйг эрхэм уншигчид ойлгоно буй за. Энэ санааг монгол уншигчид дэмжвэл би үргэлжлүүлэн бичнэ, үгүй гэвэл хамаа алга, хойч үеийнхэн үзнэ биз. Би хийх юмгүй уйдахдаа үүнийг биччихсэн юм биш л дээ…
Судлаач Д.Ганхуяг
2010 оны 8 дугаар сарын 29.