БАЯРЛАХ УУ, УЙЛАХ УУ…

Бөөн дайн дажин болж байж Оюу Толгойн гэрээг баталж байх шиг. Ер нь бол толгой эргэм хурдтайгаар Монголын ашигт малтмал, эрчим хүчний томоохон эх үүсвэрүүд дэлхийн эргэлтэд орж байна. Зэс л гэнэ, уран л гэнэ, нүүрс л гэнэ….Ямар гэсэн одоо Таван Толгойн ээлж ирэв. Манайхан ашигт малтмалаа харамлаж хав дарах нэг тал, баруун солгойгүй зарж идэх гэсэн хоёр тал болчихжээ. Зарж идэх тал нь илүү давуу талтай байгаа бөгөөд харин хэнд өгөх буюу хэнтэй хамтарч ашиглах вэ гэдэг дээр ахиад л дажин хийх шинжтэй. Юу ч үл мэдэх, юуг ч үл эрэгцүүлэх дүүрчихсэн тэнэгүүд хэвлэл мэдээллээр донгосоод асуудлыг шийддэг юм огт биш. Иймээс ерөнхий нөхцөл байдал ямар байгаа талаар зарим бодитой мэдээллийг хүргэсү. Энэ нь миний зунжингаа дуугай байсны гол шалтгаан гэдгийг манай уншигчид ойлгоно гэдэгт найдаж байна.
Сөнөсөн төлөвлөгөө
Аль дивангалавын 1995 онд УИХ “Үндэсний хөгжлийн үзэл баримтлал” гэсэн ихээхэн ач холбогдолтой баримт бичиг боловсруулсан юм. Тэрхүү стратегийн баримт бичгийн нууц (одоо нууц байхаа больсон биз) хавсралтад цагаан дээр хараар ингэж бичсэн байдгийг одоо санахад илүүдэхгүй.
Таван Толгойн орд газрыг түшиглүүлэн байгуулах уурхайн хүчин чадлыг 2005 оноос дараах 3 үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх юм. Эхний ээлжинд 3 сая тонн коксжих, 0,6 сая тонн эрчим хүчний нүүрс олборлох хүч чадлыг 2007 онд ашиглалтад оруулах, хоёр дахь ээлж 3,4 сая тонн нүүрс олборлох хүч чадлыг баяжуулах фабрикийн хамт 2008 оноос барьж ашиглалтад оруулснаар уурхайн ний хүч чадал 7 сая тоннд хүрч, үүнээс 4,6 сая тонн коксжих нүүрсний баяжмал гаргах юм. Цаашид III ээлжинд 20 сая тонн нүүрс олборлох хүргэнэ гэхэд баримжаа тооцоогоор 1-1,5 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай боловч хамтарсан хөрөнгө оруулалт хийх сонирхолтой 2-оос доошгүй орон оролцоно гэж үзээд Монголын талын гаргах хөрөнгийг 120 тэрбум төгрөг буюу 300 орчим сая доллар болох юм гэж үзэв. Таван Толгойн ордыг эзэмшсэнээр кокс химийн үйлдвэрлэл хөгжихөд чухал түлхэц болно гэж үзэж байна.
Энэ бол ЗХУ-ын үед хийсэн техник-эдийн засгийн үндэслэлд тулгуурлан хийсэн тооцоо юм. 1995 онд манай эдийн засгийн байдал туйлын хүнд байсан нь мэдээжийн хэрэг. Ямар ч гэсэн манайхан энэ орд газрыг хамтран ашиглах түнш хайж дэлхийгээр нэг давхисан юмдаг. Миний мэдэж байгаагаар П.Жасрайн Засгийн Газар Хятадад санал тавьсан юм. Тэр үед Хятадад мөнгө байгаагүй юмуу, аль эсвэл өөр тооцоо байсан уу бүү мэд: “Манайх энэ хөрөнгө оруулалтын 50 хувийг гаргаж болж байна, харин үлдсэнийг нь Та нар тэр “шинэ сайн хөрш”-үүдээсээ олохгүй юу” гэсэн хариу өгсөн байдаг.
Тэр үед Орос өөрөө хямраад сүйд болж байсан цаг. Барууны компаниуд нэг сонирхмоор болж ирснээ гараад явчихсан юмдаг. Жишээлбэл, дэлхийн гигант BHB Billiton –ыг дурдаж болно. Энд нүүрснээс гадна манай улс төр, эдийн засгийн балиар орчин их нөлөөлсөн нь гарцаагүй юм.
Төр засаг ухаантай юм нь 1995 оны энэ төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхийн оронд ашигт малтмалаа нууцаар зардаг, булааж авдаг хэсэг дээрэмчдийн төлөөлөл болсонд хамаг гай оршиж байгаа нь хэнд ч тодорхой. Баримт ч хэтэрхий олон бий дээ…
Бид л нүүрс, зэс, уран, мөнгө гэхчлэн дан дангаар нь яриад байдаг болохоос биш, эдгээр нь дэлхийн зах зээл дээр хатуу шүтэн барилдлагатай борлогддог юм байна. Ямар ч металлыг нүүрсээр, тэр тусмаа коксжих нүүрсээр хайлуулдаг нь тодорхой юм. Иймээс дэлхийн эдийн засгийн хямрал болж байлаа ч гэсэн нүүрсний үнэ асар хурдан өсөж байна. Үүнээс болж дэлхий дахинаа эрчим хүч тээгч-нефть, хий, нүүрсний дайн болж байна. Энэ дайн манайд нэгэнт ороод иржээ. Тэгэхлээр энэ бол эдийн засгийн асуудал биш, тусгаар тогтнолын асуудал болж байна гэж би дүгнэж байна.
Нүүрс
Нүүрсний Дэлхийн институтын тооцоогоор дэлхий дээрх нүүрсний нөөцийг 14,6 триллион тонн гэж үздэг ба дэлхийн эрчим хүчний 26 хувийг, мөн цахилгааны 41 хувийг нүүрсээр хангадаг байна.
“BP Statistical Review of World Energy”-ийн 2008 оны сүүлийн мэдээгээр нийтдээ 70 гаруй орон нүүрс олборлодог хэдий ч дэлхийн нүүрсний нөөцийн 28,6 хувь АНУ, 18,5 хувь Орос, 13,5 хувь Хятад, 9 хувь Австрали, 6,7 хувь Энэтхэгт ногддог аж.
Харин дэлхийн нүүрсний үйлдвэрлэлд Хятад 41,1 %, АНУ 18,7 %, Энэтхэг 5,8 %, Австрали 6,9 хувь, Өмнөд Африк 4,8 %, харин Орос 4,7 хувийг тус тус эзэлдэг байна.
Сүүлийн арван жилд Ази-Номхон далайн бүс нутгийн нүүрсний үйлдвэрлэл 2 дахин өссөн байхад Хойт Америкийнх хуучин хэвэндээ, харин Европынх буурсан байна.
“World Energy Outlook” олон улсын эрчим хүчний агентлагийн тооцоолсноор 2030 он гэхэд нүүрсний цахилгаан эрчим хүч 44 хувиар өсөх аж.
Ингэхлээр 270 гаруй жилийн нөөцтэй гэж тооцож буй нүүрс ойрын ирээдүйд эрчим хүчний гол эх үүсвэр болох нь тодорхой байна. Чухам энд л гол баялаг, бас түүнийг дагалдсан аюул байгаа.
Нүүрсний дэлхийн институтын мэдээлснээр коксждог нүүрсний (антрацит) үйлдвэрлэл хүрэн нүүрснийхээсээ (лигнит) 9 дахин хурдан өсчээ. Манай Таван Толгойн 40 хувь нь коксждог нүүрс буюу антрацит байгааг бид сайн мэднэ.
Австрали, Индонези, Орос, Хятад, Өмнөд Африк зэрэг 5 улс дэлхийн нүүрсний экспортын 70-80 хувийг эзлэхийн хамт үнийг нь тодорхойлдог байна.
Коксждог нүүрс
Өнөөдөр дэлхийн металлургад нүүрсний үйлдвэрлэлийн 13% -ийг, чингэхдээ хамгийн чанар сайтайг нь ашигладаг. Энэ бол коксждог нүүрс юм. Үүгээр дэлхийн металлын 70 орчим хувийг хайлуулдаг. Дэлхийн эдийн засаг хямралтай байгаа хэдий ч металлургийн үйлдвэрлэл тогтвортой өсч, хурдац нь нэмэгдэх хандлага байгаа юм байна. Иймээс үүнийг дагаад ойрын жилүүдэд нүүрс, тэр тусмаа коксждог нүүрсний хэрэглээ, үнэ тогтвортой өснө гэдгийг нэр хүндтэй олон байгууллагын прогноз харуулж байна.
Хятад бага хүчин чадалтай, аюул ихтэй уурхайнуудаа хааж, цөөн гол ордуудыг эзэмших болсон, мөн стратегийн нөөц бий болгох шаардлага гарсан учир нүүрсний хэрэгцээ нь улам ихэсч байгаа аж. Зарим прогнозоор хятадын коксждог нүүрсний импорт 2006 онд 8,7 сая тонн байсан бол 2012 онд 24 сая тонн болж өсөх аж.
Орост хоёр ч уурхай нь дэлбэрснээс болж коксждог нүүрсний дутагдалд ороод байна. Тэд янз бүрийн корпораци, консорциум байгуулж манайд олон удаа санал тавьсан боловч амжилт олоогүй тул сүүлийн үед төрийн мэдлийн шинэ корпорациуд бий болж хүчээ нэгтгэж байна.
Бусад улсуудын байдал хэвэндээ байгаа тохиолдолд ч коксждог нүүрсний хэрэгцээ болон үнэ үсрэлтийн байдлаар өсөх нь тодорхой байна.
Иймээс зарим хүний “нүүрс үнс болно” гэсэн дүгнэлт хоосон хийсвэрлэл гэдэг нь эндээс харагдаж байна.
Уран
Уран бол эрчим хүчний ирээдүй юм. Түүнийг бараг бүхэлд нь дэлхийн томчууд хянаж байдаг ба олборлолтоороо Канад, Австрали, Казахстан, Орос, АНУ, Украйн, Хятад гэсэн дараалалтай аж.
Компаниудын хувьд гэвэл дандаа томчууд бөгөөд харин бидний сайн мэдэх BHP Billiton болон Rio Tinto тэдний тоонд орж байна. Энэ нь эрчим хүч, металлург, төмөр замын нэгдэл бий болж байна гэсэн дээр хэлсэн дүгнэлтийг баталж байна.
Оросын уран олборлолт бараг бүхэлдээ Байгалийн чанад, түүний дотор 97 хувь нь манай хойхон Чит мужид байдаг юм. Ингээд одоо манайх нэмэгдэж байна.
Хэдхэн жилийн өмнө Оросууд “Росатом” гэсэн төрийн өмчийн томоохон корпораци байгуулж, тэр нь уран болон цөмийн холбогдолтой бүх асуудлыг хариуцдаг болсон. Түүнийг Оросын ерөнхий сайд байсан Сергей Кириенко даргалдаг бөгөөд тэрээр сая Д.Медведевтэй хамт манайд ирж том бөгөөд ашигтай гэрээ хийж амжсан.
“Росатом”-д том гэсэн үг дэндүү багадана. Тэд дэлхийн баяжуулсан ураны 40 гаруй хувийг хянаж, мөн 40 гаруй оронд нийлүүлдэг. Мөн Герман, Солонгос, Японд салбаруудтай. Ингэхлээр монголын уран бусад ашигт малтмалтайгаа хамт төмөр замтай холбогдож байгаа нь илт байна. Энэ бол геополитикийн сөргөлдөөний асуудал болох нь нэгэнт тодорхой юм.
Bloomberg-ийн мэдээллээр 2015 онд ураны хэрэглээ 2009 оныхоос 19% өсөх ба Дэлхийн цөмийн ассоциаци 2030 он гэхэд ураны эрэлт 30% хүрнэ гэсэн прогноз хийжээ.
Өнгөрсөн оноос хойш энэ оны 7 сар гэхэд ураны үнэ аль хэдийн 20 хувь өссөн бөгөөд 2009 оны сүүл гэхэд 20 хувь өснө гэж Оросын голлох экспертүүд үзэж байна.
Ураныг нээлттэй зах зээл дээр наймаалдаггүй бөгөөд голдуу удаан хугацааны, хоёр талын гэрээгээр гүйцэтгэдэг байна.
Сергей Кириенко: Ураны үнэ тогтвортой бөгөөд системтэй өсөх бөгөөд хямрал манай салбарт огт нөлөөлөхгүй гэж дүгнэсэн байна.
Хэдхэн өдрийн өмнө “Росатом”-д багтдаг “Техснабэкспорт” кампани америкийн “Fuelco” бүлгийн 3 кампанитай удаан хугацааны гэрээ хийж тэдэнд баяжуулсан уран нийлүүлэх болсон байна. Мөнөөх С.Кириенко: “энэхүү гэрээний нийт хэмжээ 1 миллиард доллар болсон” гэж саяхан мэдэгдэв.

Дэлхийн хандлага
Сүүлийн хэдхэн жилд ашигт малтмалтай холбоотой хэд хэдэн хандлага бий болжээ.
1. Нүүрсний үйлдвэрлэл, түүний дотор коксждог нүүрсний үнэ огцом, тогтвортой өсч байна.
2. Нүүрсний бизнес металлург, эрчим хүч (жишээлбэл уран) болон тээврийн кампаниудад нэгдэж байна. Эсвэл урвуугаар эдгээр кампаниуд нүүрсний кампаниудад нэгдэж байна.
3. Геополитикийн шинэ бүлэглэлүүд нүүрсийг тойрон бий болж, тэдний ашигт малтмал тойрсон үйл ажиллагаа асар идэвхжиж байна.
4. Нүүрс, өнгөт болон хар металлург, эрчим хүч, тээвэр зэрэг олон салбарыг хамтад нь хамарсан комплекс (?!) хурц өрсөлдөөн болох нь гарцаагүй байна. Харин манайхан дан дангаар нь ярьдаг нь дэндүү тэнэг явдал аж.
5. Ашигт малтмалын салбар дахь өрсөлдөөн нь Засгийн газрууд болон үндэстэн дамжсан компаниуд зэрэг олон чиглэлд болж буй болохоор мөн чанар, хандлагыг нь олоход хүндрэлтэй байна.
6. Монголд л гэхэд Орос, Хятад, АНУ, Япон, Герман, Өмнөд Солонгосын засгийн газрууд болон “Том гурвал” гэж нэрлэгдсэн бразилийн Vale, австралийн BHP Billiton болон Rio Tinto (энэ гурвыг “Том гурвал” гэдэг), америкийн Peabody, хятадын Shenhua Energy, швейцарийн Xstrata кампаниудын ашиг сонирхол огтлолцож байна.
7. Орос болон Хятадын томоохон улсуудын кампаниуд нэгдэн томорч тэднээс дутахааргүй аварга хэмжээ, нөлөөтэй болж байна.
8. Гэхдээ тэдний өрсөлдөөн хэтэрхий ширүүн бөгөөд Засгийн газрууд нь арай ядан зохицуулж байна.
Хятад
2008 оны 9 сард Хятадын газрын болон байгалийн баялгийн яам Хятадын төрийн зөвлөлд хандаж нүүрсний төрийн стратегийн нөөц бий болгох төлөвлөгөөгөө өөрчлөх санал тавьжээ. Хятадын Төрийн Зөвлөлийн дэргэд Хятадын Хөгжил, өөрчлөлтийн Хороо гэж байдаг, бас түүний дэргэд Нүүрсний мэдээллийн хятадын Институт байдаг аж. “Хятад орон нүүрсээр баян ч гэсэн бид түүнийг мухар сохроор олборлож болохгүй. Ирээдүйд ашиглахын тулд нүүрсний зарим орд газрыг хадгалах хэрэгтэй” гэж энэ Институт үзэж байна.
2008 онд Хятад-Монголын хамтарсан олборлох төслүүдийг (төсөл гэсэн ганц тоо биш шүү дээ) хөгжүүлэх гэрээг манайхан байгуулсан бөгөөд одоо хятадын уул уурхайн “Wulond” кампани Монголоос төмөр олборлох ажилд нэгэнт орж, мөн тэдний “Kaiyu” кампани манай 30.000 квадрат километр талбайд хайгуул хийж байна.
Хятадын гадаад бодлогын монголын чиглэлийг Хятад Улсын дэд дарга Си Цинпин хариуцдаг агаад түүнийг 2012 онд ХКН-ын дарга болох хүн гэж ярилцдаг. Си Цинпин нэгэн удаа монголын чиглэлд амжилт олохын тулд ямар ресурс хайрлахгүй гэсэн удаатай.
Уг нь бол Хятад нүүрсний ихээхэн нөөцтэй, өөрийгөө өлхөн хангаж чадахаар боловч металлаар их дутмаг юм.
Хятадын энэ талын мэдээлэл их бага байх нь мэдээжийн хэрэг.
Орос
Орост ёстой ашигт малтмалын “дайн” болж байна. Түүнд бүх томчууд нь давхиад орчихож.
Оросууд Транс Сибирийн төмөр замаа ашиглан монголын ашигт малтмалыг Алс Дорнодоороо дамжуулан гаргахыг эрмэлзэж байна. Харин АНУ, Япон, Хятад, Солонгос зэрэг улсууд Монголын өмнөд хилээс Бохайн булан дахь хятадын хамгийн ойрын боомтоос гаргахыг эрмэлзэж байна. Ингээд ашигт малтмалын асуудалд төмөр зам ороод ирэх нь энэ. Энэ талаар сэтгүүлч А.Баатархуяг “Төмөр урхи” гэсэн томоохон аналитик өгүүлэл бичсэн байгаа. Ингэж баймаажин “Орос BHB Billiton” бий болгож чадах юм. Энэ ч бараг биелсэн биз.
Оросын “Севесталь”, “Базовый элемент” (заримдаа БАЗЕЛ ч гэдэг), “Ренова, “Мечел” (үүнийг В.Путин зайлуулах гэж байгаа), саявтар шинээр байгуулсан “En-Group”, “Металлинвест” зэрэг хэт аварга компаниуд болон алдарт О. Дерипаско, В.Потанин, Алишер Усманов, Роман Абрамович, Олег Прохоров нар гол тоглогчид болж заримдаа нөхөрлөж, заримдаа дайсагнаж байна. Харин хандлага нь бол нийлэн томрох шинжтэй нь тодорхой байна.
Оросууд Байгал нуурын нэлээд зүүнтэй байх Удоканы зэсийн ордыг эзэмших тендерийг хэдэн жилийн өмнө зарласан юм. Саявтар нэгэн буриад сайтаас энэхүү Удокан гэдэг нь монголын Удган гэсэн үг гэдгийг олж мэдлээ. Оросуудын аз болоход энэ орд нь Байгал- Амарын төмөр замтай их ойр байдаг юм байна.
Тэгээд 5 томчууд өрсөлдөөд А.Усмановын “Металлинвест” корпораци ялсан аж. Үүнээс болж бөөн хэрүүл болжээ. Энэ үед нь төр оролцож “Ростехнологи” гэгч төрийн өмчийн корпораци байгуулж ихэнхи хувьцааг нь өөрөө аваад даргаар нь Сергей Чемезовыг томилжээ. Тэр бас л Д.Медведевтэй хамт Монголд сая ирсэн.
Энэхүү “Ростехнологи” өндөр технологи, батлан хамгаалах чиглэлийн 426 томоохон компанийг нэгтгэсэн хэт аварга корпораци бөгөөд дашрамд дурдахад манай “Эрдэнэт”, “Монголросцветмет” энд харъяалагдана.
Манайхан
За байдал ийм л байна. Тэгээд өөрсдийнхөө байж байгаа царайг нэг хар даа. Шууд хэлэхэд манай монголчууд энэ яваа насандаа худалдаа гэдгийг огт мэдэхгүй шахам ард түмэн. Одоо ч гэсэн түүнээсээ нэг их дээрдээгүй гэж бодож байна. Хүчтэй байхдаа дайн хийгээд булаагаад авчихдаг байсан л юм байгаа биз. Одоо маниусын тэнэгийг далимдуулаад булаах гээд байна, наана чинь…
Ашигт малтмалыг хурдан морь, хөөрөг зарах гэж байгаа мэт ойлгож, худалдааг даалуу тоглож байгаа юм шиг санах нь дэндүү гачлантай. Энэнд ч гэсэн манайхан нэг их шалихгүй бөгөөд далуудаж даалуудаж хоттой хонио тавиад туучихдаг тохиолдол олон бий ш дээ…
Манай Засгийн Газарт Deutshe Bank болон JP Morgan зөвлөгөө өгч байгаа боловч манай төр “жип унасан толгойгүй хүмүүс”-ээр дүүрчихсэн учраас ямар ч нэмэр алга.
Бас БИ болбоос “ТББ”, “НАМ” гэдэг ард түмэн байна гэж хэдхэн нөхөр шалихгүй мөнгөөр хүний өмнөөс тоглохоо больж үзмээр байна. Иргэд нь ч гэсэн мэдэхгүй юмаа донгосохоо жаахан татвал зүгээр л юмсан…
Баярлах, эсвэл уйлахаасаа өмнө толгойгоо жаахан ажиллуулбал яасан юм…
Судлаач Д.Ганхуяг
2009 оны 9 дүгээр сарын 2.