“ЮМ” ХИЙНЭ ГЭНЭ ҮҮ ?

Монголын төрд 1990 оноос Соёлын сайд болж улмаар хашиж болох бүх дээд албан тушаалыг бараг 20 жил сэлж тэлээлсэн Н.Энхбаяр одоо УИХ-ын гишүүн болж “юм хийнэ” гэнэ ээ…
Хорин жилийг ямар ч “юм хийхэд” хангалтай хугацаа гэж хэн ч хэлэх байх. Ийм хугацаанд феодализм, социализм, капитализмын алийг нь ч байгуулж амжина гэж би бодож байна.
Монгол хэлний “юм” гэдэг шиг хэтэрхий өргөн утгатай, тодорхойгүй үг дэлхийд бараг байдаггүй байх. Тайлбар тольд өгүүлснээр бол юм гэдэг бол “аливаа байгаа бүх бодот, зарим хийсвэр зүйлийн ерөнхий нэр” болно.
Ингэхлээр бидний хамгийн сайн мэдэх “юм хийх” болон түүний эсрэг утгатай “юм хийгээгүй” буюу “юу ч хийгээгүй” хэмээх хэллэгүүд нь ямар нэг тодорхой утга заахаасаа өмнө бидний сэтгэлгээний гажгийг харуулна.
Улс төрд гэхэд л наад УИХ, Засгийн Газраа “юм хийлгээч” гэвэл түүнийг өмөөрч байгааг л илтгэнэ. Өөр юу ч харуулахгүй. Эсвэл “Засгийн Газар юу ч хийгээгүй” гэвэл мөн л адил огтоос утгагүй хэллэг болно. За хувь хүн дээр бол бүр ярилтгүй. Нарийн яривал хорвоогоор дүүрэн эсвэл “юм хийх” гэсэн, эсвэл “юу ч хийгээгүй” хүмүүс пиг дүүрэн байгаа. Иймээс монгол хэлний “юм “ гэдгийг бид ямар нэг тодорхой, үр дүнтэй, эерэг сөрөг утгаар нь хэмжиж болох зүйл дээр л хэрэглэх нь зүйтэй гэж би хэлэх гээд байна л даа.
Н.Энхбаяр өөрийгөө “их юм хийсэн” гэж бодоод байгаа бололтой. Харин үүнийг бол би бүрэн дүүрэн зөвшөөрнө. Гэхдээ түүний “хийсэн юм”-ны лай ланчгийг бид өнөөдөр хангалттай амсаж байна. Яагаад гэвэл “юм”-ыг сайн, муу гэж хувааж болдог юм.
Манайхан шаггүй мартамтгай учраас ноён Н.Энхбаярын 2000-2004 онуудад хийсэн “юмыг” дахин сануулах нь зүйд нийцнэ гэж үзэж байна.
Төрийг хэн үймүүлсэн гэж ?!
Бидний монголчууд Үндсэн Хуултай мэт ойлгож явдаг нь огт буруу бөгөөд манайд Үндсэн Хууль гэж байхгүй. Яагаад гэвэл түүнийг 1999 оны 12 дугаар сард Н.Энхбаяр алга болгочихсон юм. Үүнийг манай том том хуульчид хангалтай нотолсон байдаг.
“Үндсэн хуулийн өөрчлөлт нь сайжруулах биш муутгасан өөрчлөлт болсон. Олноор баталдаг шийдвэрийг цөөнхөөр баталдаг, байнга ажилладаг парламентыг 100 хоног ажилладаг болгож, засгийн эрх мэдлийн хуваарилалтыг алдагдуулсан” Гавъяат хууль Б.Чимэд
“Хууль бусаар хийсэн өөрчлөлтөө буцааж хүчингүй болгох хэрэгтэй”. Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат
Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуульд заасан төрийн байгуулалтын суурь концепцийг өөрчилсөн. Цэцийн анхны дарга Г.Совд агсан
“Засгийн эрхийг ард түмний мэдлээс гаргаж намын удирдлагын мэдэлд шилжүүлэв”. Хууль зүйн ухааны доктор, генерал Б.Пүрэв
Монголын анхны хуульч – академич С.Нарангэрэл Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад Үндсэн хуулийн хэд хэдэн заалтыг зөрчснийг засуулахаар Цэцэд өргөдөл гаргаж хянуулан өөрийн зөв болохоо нотолсон.
Төрд хууль бусаар халдсаныг үүнээс илүү яаж нотлох ёстой гэж ?!
Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг хөдөө явсан үед эзгүйчилж, ХАГАС ӨДӨРТ багтаан Үндсэн хуульдаа халдаж, төрт ёсны түүхэндээ арилшгүй хар толбо суулгасан гол эзэн нь Н.Энхбаяраас өөр хэн байх билээ.
Энэ үеэр албан тушаал, орон сууц амлаж “өөрийн талд” оруулъя гэсэн санал гаргаж, МАХН-ын удирдлага Цэцийн зарим гишүүнтэй биечлэн уулзсан баримт нэг их хуучраагүй байгаа. Энэ бол төрийн албаны бүр дээд шатанд хээл хахуулийг нэвтрүүлсэн нэг л жишээ юм.
Үндсэн хуульд оруулсан өөрчлөлт хууль бус болсныг нотолсон Цэцийн шийдвэрийн дараа УИХ дахь МАХН-ын бүлгийн хурлыг Н.Энхбаяр удирдан хаалттай хийлгэж УИХ-ыг Үндсэн хуульд заасны дагуу ажиллах боломжийг хаасан.
Ерөнхийлөгч болон Цэцийн ямар ч саналыг УИХ хүлээн авч болохгүй, Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахад парламентад суудалтай ба суудалгүй ямар ч намтай ярихгүй гэхчлэн ярьсан хэлснийг нь мэддэг хүн олон л байдаг юм даа…
Тэр хурлын тэмдэглэлийг Ерөнхийлөгч Н.Багабанди үзье гэхэд “танилцуулахгүй” гэж бичгээр мэдэгдсэн бөгөөд хэдэн жил хав дараад, УИХ-ын 2000-2004 оны бичиг баримтыг цэгцэлж архивт шилжүүлэхэд өгөөгүй, одоо хаана байгаа нь тодорхойгүй байгаа.
Ингэхлээр бидэнд одоо Үндсэн Хууль байхгүй бөгөөд чухам үүнээс болж Монголын төрт ёс сүйрлийн байдалд орсон юм. Ийм “том юм” хийсний хариуцлагыг ердөө л ганц хүн хүлээх ёстой. Учир нь одоо ч гэсэн Н.Энхбаярт Үндсэн Хуулийг ахин өөрчлөх төлөвлөгөө бэлэн байгаа нь нэг их нууц “юм” биш шүү дээ. Үндсэн Хуулийг өөрчлөх цаг нь аль хэдийн болсон, гэхдээ ноён Н.Энхбаярын “юм”-аар хийвэл Монгол Улс сөнөх нь мэдээжийн хэрэг…
Хямрал өнөөдөр болоо юу ?!
Монголын шинэхэн ардчилал системийн хямралд орлоо гэдгийг аль эрт 1998 онд би хэсэг нөхдийн хамт бичихээрээ нэг болдог.
Өнөөгийн хямрал, самуурлын уг үндэс нь 2000-2004 онд Н.Энхбаяр хязгааргүй эрх мэдэлтэй байх үед тавигдсаныг няцаах, үгүйсгэх боломж хэнд ч байхгүй.
Нийгмийн даатгалын хөрөнгийг төсөвт ашиглаж, цаашид дэлхийн хамгийн өндөр шимтгэлтэй орон болсноос гадна манай иргэд тэтгэвэр авах эсэх нь эргэлзээтэй болсон. Татвар хэд дахин өссөнөөр амьдралын түвшин буурч монголчуудыг нийтээр нь ядууралд оруулсан.
“1999 онд гаалийн орлого 75 тэрбум байснаа 2004 онд 254 тэрбум болов. Импорт энэ хугацаанд нэг дахин өссөн” гэж гаалийн дарга Баатар 2005 онд бахархан мэдэгдэж байлаа. Төр нь сайн ажиллаад тэгсэн гэж бодож байна уу ? Үгүй шүү. Зүгээр л гааль дээр “жишиг үнэ” гэгч өндөр татвар тогтоож, ард түмнээ дээрэмдээд л болоо. Гурил будаа, хувцас, сурагчийн дэвтэр гээд бараг бүх зүйлээ гаднаас авдаг манай улсын иргэд, хүүхэд бүрээс энэ мөнгийг суйлж цуглуулсан юм шүү дээ. Харамсалтай нь манайхан төрдөө дээрэмдүүлснээ бараг тоодоггүй юм даа…
Н.Энхбаярын засаглалын 4 жилд монголчууд гүн ядууралд орж, 642 мянган хүүхэд буюу нийт хүүхдийн 64 хувь нь ядуу, нэн ядуу гэж албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөгдсөн нь олон улсын баримт шүү дээ ?!
Иргэд үй олноороо ядуурснаас хувиараа алт, жонш мэтийг олборлогчдын тоо үсрэлтийн байдлаар өсч, албаны зарим мэдээгээр 100 мянгад хүрсэн.
Зуд болов, мал үхэв. Дараа жил нь үлдсэн хэд нь өсөх нь байгалийн жам. Мөн малын гоц халдварт өвчин гарч түүхий эд гадаадад авахаа больсон юм. Ингээд арьс шир, ноосыг маш бүдүүлэг технологиор, байгаль сүйтгэн байж боловсруулсныг “боловсруулах үйлдвэр үсрэлтийн байдлаар хөгжлөө” гэхчлэн дүгнэнэ гээч. Тэгээд энэ мэт хөгийн “юм”-аа Засгийн газрын 10 ололт амжилт гэж зарлах мэт бол энүүхэнд. Үүнийг ямар ч эрүүл ухаантай хүн “юм хийсэн” гэж үздэггүй юм.
Хэвлэлийн эрх чөлөөг хавчиж, чөлөөт хэвлэл устахын ирмэгт тулж ирсэн. Эдгээр жилүүдэд Н.Энхбаярыг шүүмжилсний төлөө 4 жилд 14 нийтлэлч шүүх, цагдаа, прокурорт албан ёсоор байцаагдаж, зарим нь ял эдэлжээ. Дургүйг нь хүргэсэн “Улс төрийн сонин” мэтийг хаалгах нь жирийн үзэгдэл байлаа. Нөгөө талд нь хатагтай О.Цолмон “Чөлөөт хэвлэлийг дэмжих сан” байгуулж, бараг бүх хэвлэлийг худалдан авсан нь ил тод баримт…
Элчин сайдын яаманд ажиллах жолоочийг хүртэл намын дарга мэддэг болсон. Намд гэх нэрээр өгсөн хөрөнгийн хэмжээ, “Үндэсний удирдагч”-д үнэнч эсэх, хахууль зэргээр шалгуур болгон төрийн албанд томилдог болсон. Төрийн албанд мэдлэг, чадвартай нь биш, “өөрийн” хүн томилогддог болсноос төрийн байгууллагууд жинхэнэ ёсоор ажиллаж чадахаа байсан нь чухам энэ үед хамаарна. Монголын төрийн алба үлэмж доройтох үндсэн шалтгаан болсон энэ уршгийг арилгахад олон жил шаардагдана.
Тэр ч байтугай эрүүгийн хэрэгтнийг Ерөнхий прокурорын орлогчоор томилсон “сонгодог” жишээ ч бий. Хуулийн байгууллагын боловсон хүчнийг иймэрхүү хөндлөнгийн, “өөрийн” хүмүүсээр дүүргэх ажлыг системтэй хийсний үр дүнд Монголын хууль хүчний байгууллагын чадвар үлэмж алдагдсан.
Гааль, татвар, хууль зэрэг төрийн байгууллагад хахууль өгч авдаг сүлжээтэй, журамтай, тарифтай, төрийн албанд томилогдоход өгдөг “хандив”- тай болж авилга, хахууль төрийн бодлогын түвшинд гарч ирсэн. Үүнийг л “авилгалын сүлжээ”, эзнийг нь “загалмайлсан эцэг” гэж нэрлээд байгаа юм л даа.
Монгол улс авилгалтай шийдвэртэй тэмцэж түүнээс ангижрах, эсхүл авилгалд бүрэн идэгдэх хоёр замын нэгийг сонгох уулзварт ирснийг НҮБ болон АНУ-ын олон судалгаа тухайн үед хөдөлбөргүй нотолсон байдаг.
Энхбаяртангууд монголын нийгмийг ийм замаар явуулж, ийм уулзварт авчирчээ.
Хууль өнөөдөр завхраа юу ?!
Нийгмийн баялгийг Энхбаярт ойр цөөн хүн хуваан хүртэх давуу эрх олгосон. Нийгмийн даатгал, татвар, гаалийнхан хэдэн зуугаар нь сууц барьж өөрсдөө авсан, зарим сайд нарт өгсөн. 2004 онд УИХ-ын гишүүн болсон Улсын нийгмийн даатгалын газрын дарга сонгуулийн дараа ажлаа өгөх хооронд 108 айлын сууц тараасны дотор өөртөө авсан.
Энхбаяр Дорноговь аймгийн засаг даргыг улиран ажиллахаас татгалз гэж шахаж, шанд нь хотод яамны хэлтсийн даргын ажил өгч, үнэгүй сууц олгосон. 2004 оны сонгуульд аймагтаа МАХН-ыг ялуулсан гэж хэд хэдэн аймгийн засаг даргад сууц өгсөн. Энэ бүхэн хэний мөнгө юм ?!
Ерөнхий сайд болоод 2 яам шинээр байгуулж, бүх яаманд дэд сайдын орон тоо нэмсэн. Салбарын яам, засгийн газрын гишүүн байсаар байтал өөртөө нийгмийн бодлогын гэх мэт зөвлөхүүд буй болгосон. УИХ-ын дарга болмогцоо 6 орон тоотой УИХ-ын даргын ажлын алба гэдгийг шинээр байгуулсан. Түүнээс өмнөх УИХ-ын дарга нар Тамгын газраараа ажил хийлгээд болоод байсан. Ерөнхийлөгч болоод 6 зөвлөхийг 8 болгож, Тамгын газартаа 9 орон тоо нэмсэн. Энэ бүхний үр дүнд Монгол Улс төрийн албан хаагчдынхаа ч тоог мэдэхээ больсон учир дэлхийд анх удаа төрийн албан хаагчдын тооллого явуулсан нь үүний нотолгоо.
Хуулийг мөрдөхгүй байж болно гэсэн “дүрмийг” Н.Энхбаяр л төрд хэвшүүлсэн.
Дайн самуунгүй, байгалийн гамшиг болоогүй байхад хүний хөгжил Энхбаярын засаглалын 4 жилд өчүүхэн ч ахиагүй, энэ үед манай улс хүний хөгжлөөрөө дэлхийн 177 орноос 114-т оржээ. Өсвөр үеийн 60-70 хувь нь өсөлтөөр хоцрох болов. Сүрьеэтэй хүний тоо 2 дахин нэмэгдэж 10 мянган хүнд 1500 болжээ.
2003 онд 123 хүн амиа хорлож, 880 хүн “золгүй явдлаар” нас барсан байна. 2003 онд ганцхан барилгын салбарт 500 хүн үйлдвэрлэлийн осолд өртөж гэмтсэн байна.
Нийгмийн дэг журам, уур амьсгал эрс муудсан. Асар их өссөн гэмт хэргийн тоо бүртгэлийг буруу хөтөлж, худал мэдээлдэг систем тогтоосон.
2002.9.01-нээс дагаж мөрдөх болсон Эрүүгийн хуулиар өмнө нь гэмт хэрэг гэж тооцож байсан зарим үйлдлүүдийг гэмт хэрэг гэж тооцохоо больж хуулиас хассан, мөн хохирол барагдуулсан, хоорондоо эвлэрсэн гэдэг шалтгаанаар гэмт хэргийг хаадаг болсон. Авто ослын, хулгайн, зодооны зэрэг хэдэн мянган хэрэг энэ замаар тоо бүртгэлд орохоо больсон. Ингээд манай гэмт хэргийн бодит тоо албан ёсны статистикаас 8 дахин их болсны учир нь энэ юм.
Газрын будлиан улаан цагаандаа гарч, нэг газрыг 2-3 хүнд өгсөн, нэгнээс нь булааж нөгөөд нь өгсөн, Дархан цаазат газар, нийслэлийн усны эх булаг, улсын нөөцийн газар зэрэг халдашгүй газруудад хэдэн арваар нь газрын зөвшөөрөл өгснийг ярих нь бараг илүүц биз.
Монголд шудрага ёс оргүй болсныг Энхбаяр бүрэн хүлээн зөвшөөрснөөр үл барам “Монголын төрд мөнгөтэй хөрөнгөтэй хүн орох үүд хаалга нээлттэй байна” мэдэгдэж байсан. Тэгээд үүнийг хэн ийм болгосон болж байна ?!
Монголд хоригдлын тоо 6000-аас хэзээ ч дээш гарч байгаагүй юм. Гэтэл Н.Энхбаярын засаглалын жилүүдэд 7000 хол давжээ. Түүний дотор хүүхдийг олноор нь хорих болсон. Эрүүгийн гэмт хэргийн тухай хэвлэлд гарсан материалыг заавал шалгаж байх, эрүүгийн хэрэг үүсгэх нэг үндэслэл болгох заалт аль ч улсын эрүүгийн хуульд байдаг юм. Гэтэл манай тэрхүү заалтыг Энхбаяр хассанаар хэвлэлд бичсэн зүйлийг шалгах боломжгүй болгожээ.
Н.Энхбаярын эрх барих үед Монгол улсад гадаадын хууль бус цагаачид дураараа дургих таатай нөхцөл бүрдүүлж, тэд ч түүнийг овжноор ашигласан нь одоо шийдвэрлэхэд бэрх асуудал болоод байна. Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж 30 хоног хүртэл хугацаагаар ирсэн “зочдыг” бүртгэхгүй болсон юм. Үүний улмаас албан ёсны мэдээллээр манайд гадаадаас орж ирэгсэдийн зөвхөн 8 хувь нь бүртгүүлдэг, 92 хувь нь бүртгүүлдэггүй болжээ.
2005 онд хууль бусаар оршин сууж байгаа гадаадын иргэдийг хэд хэдэн байгууллага хамтран анх удаа далайцтай шалгахад 30 хоногийн хугацаатай ирээд буцаагүй зочин – хятад 631 илэрсэн байна.
Монголчууд эх орондоо гадаадынханд зодуулж, боол нь, татвар эм нь болж амьдрах болсон нь төр засгийн буруу биш гэж үү ?
Эх орноо хэн худалдсан юм ?!
Н.Энхбаярын баг Монгол улсын газар нутгийг ашигт малтмалын лиценз нэрээр хувьд, түүний дийлэнх нь гадаадынханд эзэмшүүлж, монголын ард түмнийг газар шорооноос нь салгасан. 1995-2005 онд ашигт малтмалын хайгуулын 1678 лиценз олгосноос 1460 буюу 87 хувийг Энхбаяр, 137 буюу 8.2 хувийг Ц.Элбэгдорж, 29 буюу 1.7 хувийг П.Жасрай, 15 буюу 0,9 хувийг М.Энхсайхан Засгийн газар толгойлж байхад олгожээ.
Н.Энхбаярын баг 2000 онд 46 лиценз олгож байсан бол 2001 онд 123, 2002 онд 383, 2003 онд 265, 2004 оны хагас жилд буухынхаа өмнө 643 лиценз олгож амжсан байна. Өөрийн хүмүүст 8-22 лиценз зэрэг олгосон ч рекорд тохиолдол ч бий.
Өөрөөр хэлбэл олгосон нийт лицензийн 1489 буюу 88.7 хувийг МАХН засгийн эрхийг дангаар барьж байхад, 8.2 хувийг хамтран барьж байхад олгосон нь нийт лицензийн 96,9 хувь болдог юм.
Намын дүрэм, ажлын зарчим, уламжлалыг бүрэн гажуудуулж, нам дотор ардчиллыг бүрэн устгасан. Намын нарийн бичгийн даргыг бага хурлаас сонгодог байхад Энхбаяр удирдах зөвлөлөөс томилж, таалагдахгүй бол намын дүрмийг мөрдөхгүй гэдгээ шууд илэрхийлсэнийг одоо гишүүд нь санадаг болов уу ?
Энэ бүх “юмны” үр дүнд МАХН-ын рейтинг 2006 оны эхээр “Прогноз” төвийн судалгаагаар 19 хувь хүртлээ унасан юм даа.
Хүн харахад Буддын шашинтан боловч үнэн хэрэг дээрээ Мунийн шашныг шүтэж, уг шашны дээд шагналыг авснаа худал гээд үзэг л дээ, тэр. Их “юм хийхээр” хоёр шашинтан болж болдог л юм байна.
Н.Энхбаяр төрийн байранд лам залж авчирч хараал хийлгэдэг тухай сонинуудад их тодорхой бичиж байсан. Лав л надад чамгүй олон хараал хийлгэснийг нь би тухайд бүрд нь бичиж л байсан даа…Хараал хийлгэж төр барина гэдэг бол арчаагаа алдсан хүний шинж биш үү ?!
х х х

Дээр дурдсан баримтууд бол олон улсын болон албан ёсны байгууллагуудын судалгаа, дүгнэлтэд тулгуурлаж ноён Н.Энхбаярын хийсэн “олон юм”-ны ердөө л зах зухаас нь өгүүлсэн болно. Зарим хүн нийгмийн хамаг муу муухайг ганц хүн рүү тохлоо гэж ярих л байх.
Тэгвэл ямар үхснээ хийж “Үндэсний удирдагч”, “Хоёрдугаар Чингис”, “Гималайн уул” болсон юм ?! Энэ бол миний өгсөн нэрүүд биш шүү дээ. Ийм л эмзэг асуудлуудыг шийдвэрлэх гэж улс төрд ордог юм ш дээ.
Ингээд ноён Н.Энхбаярын “хийсэн олон юм”-ны үр дүнд системийн хямралаас задрал руугаа шилжиж байна даа.
Мөн зарим нь Н.Энхбаяраас “айсандаа” бичээд байна гэж орилох л байх. Миний хувьд түүнийг Ерөнхий Сайд, Ерөнхийлөгч болон мандаж явахад нь айгаагүй байж одоо айх ч ёстой илүү зан болно биз.
Энэ өгүүлэл хүмүүсийн мартсаныг сануулах гэсэн судлаачийн мэдээллийн системийн ердөө л зах зух нь юм. Энд ХХБ, ХЗХ, ашигт малтмалын болон газрын наймаа, Засгийн газруудыг унагасан, бүх нам, ТББ, хөдөлгөөнүүдийг үймүүлсэн зэрэг сүүлийн үеийн нийтээр мэдэх олон гэмт үйлдлүүдийг огт оруулаагүй. Тэр олон боть “хар данс”-ыг чинь яаж ч бүгдийг нь уудлах вэ дээ…
Түүнээс биш мэдэхгүй байгаа хэрэг огт биш. Үүнээс илүү “хорлогчинтой юм”-ыг би л лав төсөөлөхгүй байна. Ингэж орвонгоор нь сөнөөж хаячихаад одоо бас нэмж “юм” хийх гэнэ дээ. Одоо ч ёстой болих уу даа…
Төрд одоо байгаа чөтгөрүүдээ яая гэж байж хамгийн “том чөтгөр”-ийг буцааж сонгох ёстой болж байна уу ?! Монголын төр дэх чөтгөрүүдийн “орон тоо”-г ээлж дараатай устгах зорилтыг бид дэвшүүлэх ёстой. Ер нь бол бүрмөсөн дуусгах л болно доо…
Ноён Н.Энхбаярын “хийх юм”-ыг хатагтай О.Цолмон үндсэнд нь тодорхойлдог гэдгийг бид огт мартах ёсгүй. Ингээд л монголчууд бидний хувь заяа хатагтай О.Цолмонгийн “хийх юм”-аас шууд шалтгаалах учир жанцантай болдог ажгуу. Энэ тохиолдолд О.Цолмонгийн нэрийг нөхөн сонгуульд дэвшүүлсэн нь хавьгүй дээр л дээ…

Судлаач Д.Ганхуяг
2009 оны 9 дүгээр сарын 24.